architect

De etymologie van architect vanuit het Grieks laat zien dat het woord bestaat uit twee concepten: archè of arkhi (begin, eerste, opper-) of arkhon (heerser) en technè of tekton (timmerman). Een architect is dus de "initiatiefnemer tot de bouw", degene die aan het begin staat van de uitvoering van een gebouw en er tijdens de bouw soms nog bij betrokken wordt.

Voordelen van een architect
Voor de opdrachtgever zijn de nuttigste voordelen van een architect:

• De architect is deskundig op esthetisch en technisch gebied, degene die architectuur bedenkt, plant en laat uitvoeren. 

• De architect vertegenwoordigt de opdrachtgever tijdens het gehele bouwproces. Hij verzorgt bijvoorbeeld het ontwerp, maakt het bestek en de tekeningen, stelt de kostenbegroting op, verzorgt de aanbesteding (welke aannemer het werk gaat maken), houdt soms toezicht op de uitvoering (kan het bouwproces coördineren), pleegt overleg met de verschillende instanties.

• De architect kent de regelgeving en weet of kan nagaan welke vergunningen van toepassing zijn.

Het belangrijkst is dat de ideale architect op een creatieve, vrijdenkende manier de wensen van de opdrachtgever kan vertalen naar een goed ingedeeld ruimtelijk geheel waarbij aspecten aan bod komen als:

• Ontwerpen (vrijheid van denken, creativiteit, "spreek je dromen hardop uit", bouwstijlen, trends, stokpaardjes, maar ook verdeling van de ruimte in functionele eenheden e.d.).

• Samenwerking (met de klant voor het juiste eisenpakket, de eindgebruiker moet er blij van worden, met leveranciers van prefab bouwdelen e.d., bouwkundig tekenaar, constructeur, aannemer, installateur, gemeente e.d.).

• Maakbaarheid (wettelijk, in de omgeving, constructie-technisch, lichtinval e.d., maar ook prijstechnisch ofwel is het haalbaar voor mijn budget, en ook rekening houden met minder valide mensen, "processen" als looproute in een winkelcentrum e.d.).

• Hulpmiddelen (tools als BIM, 3D, virtual reality presentatie, augmented reality e.d.; het arsenaal wordt steeds groter en interessanter, maar maakt een keuze moeilijk; voordeel van o.m. BIM en 3D is de architect en bouwer niet voor verrassingen komt te staan op de bouwplaats).

• Duurzaamheid (BENG, energiebeheer, duurzaam, circulair bouwen, zonnepanelen e.d., groengevel, hergebruik e.d.).

• "Copyright" (laat vastleggen dat de klant (na oplevering?) zonder toestemming van de architect het gebouw mag (laten) aanpassen zoals de klant dat wil).

Vaak schakelt de architect een bouwkundig ingenieur of constructeur in voor de (diepgaander) technische aspecten; de constructeur bepaalt wat vereist is in een bepaalde situatie en dat kan gevolgen hebben voor het ontwerp. Een treffende uitspraak was: "Architecten bouwen niet, zij ontwerpen"; maar ook: "De architect beheerst de ruimtelijke organisatie" en: "In de architectuur gaat het om het creëren van ervaringen door middel van massa en ruimte."

Nadelen van een architect
Een architect kan voor de opdrachtgever ook zekere nadelen hebben:

• Je moet als klant niet de indruk hebben dat de architect en bouwkundig tekenaar "het van je overnemen"; dan krijg je iets dat je niet wilde hebben.

• Veel architecten hebben zich gespecialiseerd in bepaalde typen gebouwen of bouwwerken. De architect moet wel ervaring hebben met het gebouwtype van de opdracht.

• Door de wollige taal van veel architecten en de van nature aanwezige uitingsdrang van de creativiteit, verdwijnen de wensen van de klant wel eens naar de achtergrond. Het plan wordt dan een speeltje voor en van de architect in plaats van een goed en gewenst product voor de klant.

• De werkzaamheden van de architect zijn uiteraard niet gratis (maar het ontbreken van een architect kost vaak aanzienlijk meer door foutieve beslissingen).

• Sommige architecten hebben connecties met aannemers. Dat kan gunstig uitpakken, maar kan ook financieel en bouwkundig tegenwerken.

• Het bouwproject kan langer duren door de extra schakel in de keten en omdat er meer overlegd wordt (maar de foutkans kan geringer zijn omdat er van tevoren meer over nagedacht wordt en een en ander besproken wordt).

Aandachtspunten
De architect spreekt niet over mooi of lelijk, maar over uniek, markant, interessant, tijdseigen, oorspronkelijk, authentiek, geavanceerd, rationeel, functioneel, organisch, streekeigen, gedurfd, prikkelend, dynamisch, inspirerend, tactiele ervaringen, helder, bijzonder, uitgesproken, past goed in de omgeving, voegt zich op een natuurlijke wijze naar de omgeving, geeft een organische beleving 
en ook bijvoorbeeld over klimaatadaptief, koolstofneutraal, hoogwaardige gebouwschil, energiezuinige en duurzame energieoplossingen, energieneutraal, warmteterugwinning, warmtepomp, zonnepanelen, slimme meters, groengevel, groendak / vegetatiedak, circulaire economie, "reduce, reuse, recycle", virtual reality (VR), augmented reality (AR), kunstmatige intelligentie (artificial intelligence, AI), 3D printen, transities, people flow (i.p.v. looproute)
en sinds de Corona-pandemie over thuiswerkplek, privé, het nieuwe werken, digitalisering, ontspanning, wandelomgeving, nabijheid van het park, in kantoren flexplekken, meeting-rooms, concentratieruimtes (weg van de drukte)
en ook verstedelijking (niet alleen trekken jongeren naar de steden, de milieudictatortjes verbieden zelfs het bouwen buiten de steden; je moet in 15-minuten-steden wonen d.w.z. maximaal 15 minuten verwijderd van elkaar: woning, werk, winkels, vermaak; ook aspecten als wijkverdichting e.d.)
en bijvoorbeeld het wollige "zo ontstond een traditionele volumetrie waarvan de codes worden geherinterpreteerd in een neovernaculaire benadering, die de verouderde constructieve principes van de bosbouwhallen in de regio overstijgt" voor een eenvoudige gedeeltelijk houten halfopen zoutopslag / zoutloods (bron, pag. 44, Speciale juryprijs Grote Prijs Architectuur van Wallonië 2021).

Maar gelukkig spreekt de architect soms ook over BIM, samenwerking met fabrikanten en toeleveranciers, prefab, technische innovaties. 
Naast het pure ontwerpproces, neemt de architect steeds meer deel aan een soort scrum meetings (korte bijeenkomst, soms zelfs dagelijks, kleine groep, gericht op benoemen en oplossen van problemen en teamplanning).

Ondanks de vaak wollige taal waarmee architectonische keuzen worden verklaard, lijkt het gelukkig of de architect altijd zoekend blijft, nooit echt volwassen wordt, maar daardoor juist soms naïeve, onbevangen, ontroerende, interessante uitingen heeft. Soms zijn de ontwerpen ook opzettelijk "anders", maar vaak ook gewoon een afweging tussen functioneel en kunstzinnig, tussen nuttig en decoratief, tussen modern en romantiserend. Het architectonisch ontwerp als resultante is vaak een afspiegeling van de "tijdgeest", in engere zin mode te noemen, in bredere zin stroming of bouwstijl. Een gebouw laat je identiteit zien.

Sinds de crisis van 2008 zijn architecten zich meer bewust van het belang van de klant (gebruiker): architectuur moet uitgaan van de mensen die gebruikmaken van het bouwwerk. 

Prof. dr. Nico Nelissen plaatst architectuur in een "octogoon" (achthoek) van elementen die bij elk project een rol spelen: 
opdrachtgever, programma van eisen, site (locatie), wet- en regelgeving, materialen en techniek, kosten, ecologische aspecten en vormgeving.
Elk element staat niet op zichzelf, maar bevindt zich in een maatschappelijke, culturele en economische context. Vaak zal de architect daarom strijd moeten voeren om tot het voor hem beste resultaat te komen. Niet altijd is dat het beste voor de opdrachtgever of de gebruiker. Architecten die alleen maar het beste met de mensheid voorhebben, worden utopisten genoemd (utopisten zijn mensen met vergaande idealen die deze in zo ver mogelijk detail wil uitvoeren).

In de Japanse cultuur krijgt architectuur een andere dimensie. Binnen deze cultuur betekent "Ma" ruimte, maar meer dan alleen de geologische ruimte (waar in het Westen naar gerefereerd wordt met onze term "ruimte"): ook het ervaren van die ruimte door de mens valt in de Japanse cultuur namelijk onder dit begrip, de omslotenheid, beslotenheid, geborgenheid. Architectuur is in de Japanse cultuur de kunst van het creëren van een specifieke Ma in zijn uiteindelijke fysieke vorm.

India kent het begrip jugaad: een eenvoudige oplossing (improvisatie), soms tijdelijk, niet helemaal volgens de regels of het protocol, maar vindingrijk, doeltreffend, snel, goedkoop en creatief. Ook in de architectuur komt bij sommige, gelukkig vrijere geesten deze improviserende, snelle manier van oplossingen vaker voor. (De betekenis van het woord is niet helemaal duidelijk, maar geeft in diverse streken/talen: samenvoegen, probleem oplossen, voor elkaar krijgen.)

Een oude term voor architect is bouwmeester; naast "creatieve ontwerper" was deze ook bouwtechnisch bezig en hield ook toezicht op de bouw (dat laatste zou wellicht het aantal bouwfouten en daarmee de faalkosten kunnen verlagen, maar het kan ook het vrije, onbegrensde denken van de architect tegenhouden...). Een bouwmeester was bijna architect én constructeur in één; zie eventueel bij bouwloods.
Wat de term onderbouwmeester inhield, is niet geheel duidelijk; mogelijkheden: (a) een soort eretitel om iemand in dienst te houden of te nemen zonder dat hij (onmiddellijk) bouwmeester wordt (b) soms is een onderbouwmeester tijdelijk nodig om onvolkomenheden van de aangestelde bouwmeester te signaleren en te herstellen (c) een onderbouwmeester was manager van één van de delen van een bouwproject (vergelijkbaar met de terminologie aannemer en onderaannemer).

Door parametrisch ontwerpen komt de functie van bouwmeester weer meer terug voor de architect.

Of een gebouw waarde heeft, is altijd discutabel (zeker als je het begrip schoonheid erbij betrekt), maar Vitruvius leert ons dat een bouwwerk waardevol is als aan Venustas (uiterlijke schoonheid), Utilitas (nut, doelmatigheid, gebruiksvriendelijkheid) en Firmitas (degelijkheid, stevigheid, duurzaamheid) voldaan wordt.

Architectuurgeschiedenis
De architectuurgeschiedenis is vrijwel altijd uitgegaan van de (bouw)stijl, omdat architectuur zich daarmee verheft boven het technische bouwen. Sieger Vreeling schrijft in Geen stijl, pleidooi voor een rijkere architectuurgeschiedenis onder meer: 
"Stijl is voor architectuurhistorici een middel om gebouwen te ordenen en dateren. Er is een tweede reden waarom kunstzinnige vormgeving - design - zo'n belangrijke rol speelt in de standaardwerken: schoonheid verheft - in de negentiende-eeuwse visie - bouwkunde tot bouwkunst."
Vreeling vermeldt ook het voorwoord van Nederlandse bouwkunst: een geschiedenis van tien eeuwen architectuur van Koen Kleijn, Jos Smit en Claudia Thunnissen, waarin zij blijk geven van een bredere opvatting van architectuur:  
"Architectuurgeschiedenis is niet meer alleen de geschiedenis van grote architecten, gebouwen en theorieën, maar houdt zich ook bezig met het gecompliceerde samenspel van factoren - esthetische, sociale, politieke, cultuurhistorische, economische, psychologische, religieuze, constructietechnische en toevallige - dat de wording van een gebouw heeft bepaald." 
Frank Havermans: "Modernisme zit zo sterk in onze cultuur gebakken dat bijna niemand zich ervan los kan maken. (...) Nieuwsgierig blijven en kiezen voor je vrijheid."

Verandering van de rol van de architect
Door de financiële crisis is de bouwsector aan het veranderen van een aanbodgestuurde naar een vraaggestuurde markt: opdrachtgevers en gebruikers zijn steeds meer betrokken bij de bouw. Technische hulpmiddelen om de klant een beeld te geven van een nog te realiseren bouwwerk zijn driedimensionale ontwerpen en zelfs virtuele wereld waardoor de opdrachtgever of gebruiker door dat bouwwerk kan lopen. Het mooiste zou zijn als de opdrachtgever de context specificeert (de vraag) en aanbieders met eigen producten komen, producten die met veel variabelen de wensen van de opdrachtgever kan vervullen, zoals we een auto uitsluitend vanuit de functionele specificaties kiezen; op die manier ontwerpen en bouwen is een  vorm van industrieel, flexibel en demontabel (ifd) of een soort bouwen met lego (voor elke bouwsteen en functie in een bouwwerk een apart lego-blok, standaard plug-in bouwsteen).

Door al dat soort veranderingen in de maatschappij, en de beleving van de klant, is er een terugverandering merkbaar van de rol van "de" architect van ontwerper naar bouwmeester:
- Door de financiële crisis en de nogal wappie-achtige problemen als "stikstof" wordt minder gebouwd. De architect kan en moet op meer vlakken zijn kennis en kunde bewijzen en is met meer partijen in gesprek.
- Door de gecompliceerdheid van veel bouwprojecten (en van de wetgeving, ook in internationaal verband) moet een architect van meer deelgebieden verstand hebben.
- De architect is wellicht de enige die het geheel van een groot bouwproject kan overzien, zonder echt van alles diepgaande kennis te hoeven hebben; overredingskracht en vasthoudendheid die veel architecten eigen zijn, kunnen hier goed gebruikt worden.
- Omdat grote opdrachtgevers de architect alleen laten inschrijven wanneer die de laatste 2 tot 5 jaar een vergelijkbaar object hebben ontworpen en hebben gebouwd (school, zwembad, museum, dierentuin e.d.), komen architecten die daar wellicht juist goede oplossingen voor hebben, niet snel aan bod.
- Omdat de leverancier van bouwelementen verantwoordelijk is voor deugdelijkheid, bruikbaarheid e.d., is er (soms) geen aannemer meer nodig die normaliter het contact onderhoudt met leveranciers. De coördinerende rol van de aannemer kan vaak door de architect worden overgenomen.
- De architect heeft "creativiteit met gevoel voor realisme" (Archivolt bouwkundig ontwerpbureau).
- "Het ontwerpen van iconen staat minder op de agenda dan enige jaren geleden".
- "Het beter op de hoogte zijn van elkaars werkwijze in de beroepspraktijk kan vernieuwende concepten en strategieën opleveren" (de olifantenkooi).
- Het architectenbureau is soms meer een projectorganisatie waarbij tijdelijk bijvoorbeeld kunstenaars, technici, milieudeskundigen en (andere) wetenschappers plaatsnemen.
- Als je voor anderen dan de opdrachtgever bouwt (bijna altijd bij kantoorgebouwen e.d.), dan kan de architect zich afvragen of de werkelijke gebruikers zich in het gebouw wel op hun gemak kunnen voelen.
- Exploitatie en onderhoud krijgen, vooral de wederkerende kosten ervan, meer aandacht. Veel klanten willen niet alleen maar een architectonisch goed bouwwerk, maar ook een energiezuinig gebouw dat eenvoudig te exploiteren en te onderhouden is en in de toekomst simpel is aan te passen aan en nieuwe functie (uitstraling en oog voor de toekomst).
- Architecten richten zich ook op andere aspecten, waardoor een architectenbureau meer een multi-disciplinair ontwerpbureau wordt:
    . ondernemerschap (het meedenken hoe je een bouwproduct aan de man brengt)
    . herbestemming en renovaties
    . creativiteit (ook het interieur van gebouwen en de gebouwomgeving krijgen meer aandacht)
    . "groendenken" (passiefhuizen, groendaken, warmte-koude-opslag, in het ontwerp geïntegreerde zonnepanelen, ecologie e.d.)
    . innovaties (technische innovaties, lego-achtige bouw)
    . bouwpathologie.
- Door digitale applicaties zoals BIM, 3D-scannen (huidige situatie bij bijvoorbeeld herbestemming) e.d. kan voor de architect (en de andere partners in de bouwwereld) zijn wat MS-Word of Excel is voor de leek: misschien niet altijd ideaal maar wel een vanzelfsprekendheid. Klanten eisen vaak dat het in BIM wordt gezet (met reden!). De architect kan via digitalisering contact onderhouden met bijvoorbeeld leveranciers en installateurs. 
- De klant wil ook steeds vaker virtual reality om het eindresultaat al bij het voorlopig ontwerp te kunnen "zien".
- Door allerlei extra vormen in het ontwerpproces (Design & Construct, Design Build Finance Maintain e.d.) is het aandachtsgebied omvangrijker. 
- De term "performatief" heeft betrekking op de manier waarop een ontwerpopdracht wordt vormgegeven: niet zozeer de uiterlijke kenmerken van een gebouw, brug of ander bouwkundig of civieltechnisch kunstwerk zijn belangrijk, maar begrippen als dynamiek, het altijd tijdelijke en veranderlijke karakter, de ruimtelijke beleving en vooral beweging spelen de hoofdrollen. De performatieve architect dient zich bewust te zijn van deze effecten, door veranderingen aan of zelfs van het gebouw. Denk bijvoorbeeld aan de rolbrug Paddington Basin (Londen) of de kantelbrug Millennium Bridge (Gateshead/Newcastle), maar ook van kleur veranderende gevels zijn performatief. Het bouwwerk wordt wel een soort spektakelstuk (zie supermodernisme). Het gaat de architect hier dus bijvoorbeeld niet om een functioneel flexibel bouwwerk dat in de toekomst mee kan veranderen met de behoefte, maar uitsluitend om het ervaren van de dynamiek van het gebouw.
- Via robotisering van de bouw kan bijvoorbeeld via 3D-printen een gebouw worden "opgebouwd", onder veel voorwaarden nog maar er zijn steeds meer voorbeelden. Naast creatief ontwerper heeft de architect hierin ook (weer) een meer technische rol: wat kan wel en wat niet met deze vorm van printen.
- In de wat verdere toekomst wellicht: om goede beslissingen te nemen bij de keuzes van meer plug-in-bouwelementen ("maximaal prefabben", bouwdelen die op locatie meer of minder automatisch ingesteld kunnen worden) luistert de architect naar de wensen van de opdrachtgever en is meer een slimme en afwegende samensteller dan een kunstenaar/ontwerper.
- Door de (te) overheersende rol van "het milieu" én de financiële problemen van steden én de dadendrang van veel wethouders worden steeds meer parkeerplaatsen opgeofferd. In Rotterdam centrum is er zelfs geen parkeereis meer (geen minimum voor aantal parkeerplaatsen per wooneenheid). Dat is niet echt ten gunste van de klanten, maar als architect ben je helaas wel gehouden aan wat projectontwikkelaar en gemeente samen beslissen. 
- Elke tijd heeft zijn gebruiken. De "fouten" van opdrachtgevers en architecten uit het verleden hoef je niet voort te zetten (veel te kleine badkamers en keukens, veel te donkere huizen). Bij betrekkelijk kleine woningen zijn bijvoorbeeld loggia's puur zonde van de ruimte, maak dan een balkon. En bij restauraties van monumenten is exact kleurenonderzoek (het kleurentrapje) historisch aardig, maar door heel de bouwhistorie heeft men duidelijk zijn eigen kleurenwensen gehad, dus waarom nú ook niet? Teveel het oude nastreven is simpelweg overdreven en overbodig. 

Een verhaaltje van Sjoerd Soeters dat hij aan studenten voordraagt, wat gechargeerd maar wel herkenbaar (bron Cobouw 5 mei 2011)
"Er staat een man in het landschap naast een steen. De steen is een zitplek. Naast de steen staat een boom, deze geeft schaduw. In de wolken zijn de goden. De basisvraag voor een architect is: hoe ga je deze man een woonplek geven? Er zijn twee soorten architecten. 
- De eerste is de architect-god: hij smijt een geniaal plan omlaag uit de wolken, de man moet het ermee doen. 
- De tweede is een mens die naast de man op de steen gaat zitten en vraagt: 'Wat heb je nodig.' 
De eerste architect is de creationist, deze maakt esthetische plannen, doodse plannen die na 30 jaar rijp zijn voor de sloop. De tweede architect is de darwinist, hij gaat kijken naar de verlangens, onderzoekt alles wat nodig is, maakt een voorstel, onderzoekt verder, tot alle wensen optimaal vormgegeven zijn. De belangrijkste vraag van de tweede architect is: hoe breng ik het tot leven, op zo'n manier dat het eindeloos door kan ontwikkelen." 

Specialisaties
Veel architecten hebben zich gespecialiseerd in bepaalde typen gebouwen of bouwwerken. Typen zijn bijvoorbeeld kantoren, winkelcentra, theaters, dierentuinen, kerken, theaters, musea, medische centra, infrastructuur (gww zoals wegen, waterwegen, vliegvelden en kunstwerken als sluizen, bruggen, viaducten e.d.). Op deze manier weet de opdrachtgever dat de architect of het architectenbureau voldoende ervaring heeft om bepaalde ontwerpen te maken.

Alternatief
Vooral bij de nieuwbouw van een woning kan ook gedacht worden aan een cataloguswoning, waarbij zeker ook veel mogelijk is wat betreft architectuur. Cataloguswoningen kunnen het voordeel hebben dat de kinderziektes van een ontwerp al overwonnen zijn. Misschien juist bij cataloguswoningen kan een eigen architect zinvol zijn, al was het alleen maar om te "sparren" met de aannemer of architect van het bedrijf dat de cataloguswoningen bouwt.

Documentatie
- Zoek een architect (een specifiek ontwerpgebied of bij u in de buurt o.d.)

- Een overzicht van zeer veel (bekende) Nederlandse architecten (klik bij overzicht op "alle architecten")

- Architectuurbeeldbank (ofwel: de perfecte architectuurfotografie)

- Toch ook aardig: boeken Architecture without Architects (Bernard Rudofsky) en Bouwkunst zonder architecten (John May) en het stukje bij vernacular architecture

Met dank aan o.m. Marnix van der Meer (Zecc).

Zie ook bijvoorbeeld aannemer (aandachtspunten en tips bij offerte en uitvoering), architectuur, conceptueel bouwen, integraal ontwerpen, bouwteam, cultuur, duurzaam bouwen, ontwerpen, ritmiek, textuur. 

Eng. architect; uitvoerend architect is responsible architect