Jugendstil, Art Nouveau, Nieuwe Kunst (1890-1914)

Omstreeks 1890 vinden jonge vormgevers en wat later ook architecten dat het welletjes is geweest met het hergebruik van historische (neo)stijlen. In vergelijking met architectuur hebben objecten van de kunstnijverheid (toegepaste kunst, interieurs) een kortere tijd om op de markt te komen en zijn relatief goedkoop, waardoor zij zich goed lenen voor vernieuwingen. Wellicht vinden we daarom Jugendstil-kenmerken eerst in de toegepaste kunst en pas een aantal jaren later in de architectuur.
In de architectuur kondigt zich rond 1896 deze nieuwe stijl aan, in Nederland, Duitsland en Oostenrijk vooral bekend als Jugendstil of, soms, als Nieuwe Kunst. In België, Frankrijk en Engeland spreekt men voornamelijk over Art Nouveau. We zullen hier vooral de term Jugendstil gebruiken. *)

De Jugendstil spreekt vooral tot de verbeelding door de asymmetrische, organische vormen, het soms dromerige karakter, de artistieke vrijheid om te spelen en te ontwerpen, blij te zijn en onconventioneel, een vrijheid die zich in veel kunstrichtingen kan ontplooien.

Men past bij de Jugendstil drie typen ornamentatie toe:
- de florale (motieven uit natuur, naast de zweepslaglijnen de meest kenmerkende eigenschap van de Jugendstil) 
- de lineaire (zoals zweepslaglijnen, "slaoliestijl", 1894, zie affiche) 
- de geometrische (ontstaan uit wiskundige methodes, wat zakelijker, geometrische motieven, soms nijgend naar de Art Deco).

Kenmerken Jugendstil

De Jugendstil heeft een voorliefde voor vrije vormen en is te kenschetsen als:
- Het decoratieve aspect speelt een zeer grote rol. 
- Kleuren en gebogen vormen zijn zeer belangrijk, maar ook het ritme van een serie gebogen lijnen zoals van lange haren of een Japanse stenentuin en raampartijen in een gevel. Kleuren vooral groen, bruin, geel, oranje, blauw.
- De vormgeving wordt vooral gekenmerkt of geïnspireerd door de natuur met haar impliciete asymmetrie, al of niet gestileerde plantenmotieven, en de groeivormen van planten met organische vormen. Voorbeelden zijn bomen met veel takken (opgaand maar ook wel afhangend zoals bij treurwilgen), plantenstengels, bloemen, bladeren, insecten, pauwen, zwanen, en andere soorten vrije gebogen lijnen. En in de toegepaste kunst affiches (posters), boekomslagen, meubels, sieraden e.d., maar ook bijvoorbeeld in de architectuur bij flessenhalsvormige delen van een gevel (de flessenhals omgeeft een iets terugliggend deel van de gevel rond een raampartij, vaak over twee verdiepingen).
- In de architectuur laat men soms de constructie zichtbaar, nu gecombineerd met decoratieve elementen. In Nederland zijn bepaalde soorten lichtgekleurde baksteen en witte, rode, gele of oranje gladde verblendsteen geliefd, en gietijzer, smeedijzer en glas. Naast de verblendsteen werd ook wel eens zandsteen (natuursteen) en vooral kalkzandsteen (een geperste steen, niet gebakken) toegepast als lichte steensoort, soms met ornamenten. Afgewisseld met geglazuurde, contrasterende banden geven de muren de nieuwe architectuur een kleurig aanzien (de stenen van de gevel zelf zijn meestal niet geglazuurd); door de toepassing van lichte kleuren en het gladde karakter van de verblendsteen komen de decoraties op de gevel nog beter tot hun recht. Decoraties zijn er ook (en soms: vooral) in de vorm van tegeltableaus, bricorna-stenen (een tegeltableau kan, naast de decoratieve waarde, de functie van een gebouw aangeven), biseauté-tegels (geglazuurd, met afgeschuinde hoeken) en sectieltegels (in bepaalde vorm gesneden tegels, aangepast aan de belijning van de figuren op het tableau, vaak op de gevel). Ook zijn er vaak geglazuurde dakpannen. Er wordt veel gebruik gemaakt van balkons en Franse balkons met een hek van siersmeedwerk, erkers, loggia's (soms over twee verdiepingen), torentjes, iets terugliggende vensters, dakkapellen, borstweringen (op de daklijst) e.d. Een raampartij wordt vaak omgeven door een gedecoreerde boog (rondboog). De oosters aandoende hoefijzerboog is als geveldecoratie een fraai doorgevoerde gebogen vorm en komt voor bij loggia's (hier heeft deze ronde vorm de meeste impact), maar ook bij ramen en deuren. De hekwerken van balkons hebben organische vormen (in hout maar steeds meer in siersmeedwerk; wat later zijn er vooral siersmeed hekwerken met geometrische vormen). Voordeuren met vaak weelderig snijwerk of siersmeedwerk. De opkomende winkelstand manifesteert zich uitbundig in de pui met grote ramen (op hoeken soms met gebogen glas) en asymmetrie (een opvallende pui met smalle muurdammen en een houten balk of vooral stalen I-profiel als puibalk om de gehele gevel erboven te dragen). Winkels en woningen hebben vaak bovenlichten met soms gecompliceerde roedeverdeling en geel kathedraalglas (extra lichtinval, golvend oppervlak, sfeervol, vormentaal Jugendstil, zonwering); zelfs de bovendorpel werd soms zó weelderig vormgegeven dat die één geheel vormde met het bovenlicht. In de gevel waren soms muursleuven uitgespaard (smalle verticale uitsparing, niet alleen bij een trappenhuis, wellicht om een muurvlak visueel te breken en een extra mogelijkheid decoraties aan te brengen in de gevel rond de muursleuf) en bij de top openstaande dakstukken (als een soort borstwering met kantelen, wellicht om grote, horizontaal eindigende muurvlakken te breken). Naast het gebruik van gietijzer en smeedijzer voor balkonhekken e.d. bleef hout het geëigende materiaal voor raam- en deurkozijnen, bijvoorbeeld Oregon pine of het tropische hardhout teak. Decoraties aan de buitenzijde van het gebouw komen vooral voor bij alle gevelelementen zoals balkons; soms loopt de decoratie van het ene gevelelement over naar het andere.
- De lieftallige, mysterieuze vrouw met lang haar en met draperieën als kleding (als perfecte schoonheid), soms in een mythologische context, vaak als een vrije, zelfstandige, zelfverzekerde vrouw. De zogenoemde reformkleding van de dames heeft een soepele stof, is lang en valt losjes, als reactie op de (te) nauw sluitende korsetten van die tijd. De draagsters van die kleding leggen de nadruk op eenvoud, terwijl de Jugendstil juist zo uitbundig is, maar het belangrijkste is waarschijnlijk dat zij de vrijheid nemen zich te kleden zoals zij dat willen.
- Het ideaal van de Nieuwe Kunst is het maken van een Gesamtkunstwerk: een samenhangend kunstwerk waaraan verschillende vakdisciplines samenwerken. Niet alleen de gevel van een gebouw wordt verluchtigd met organische vormen, ook bijvoorbeeld trappenhuis, meubels, tapijten, behang, tafelzilver en soms zelfs de kleding van de bewoners worden in de nieuwe stijl vormgegeven (architect Henry Van de Velde ontwerpt ook reformkleding). Denk hierbij aan het Horta huis in Brussel.
- Vakmanschap en ambacht spelen een rol, maar het gaat om het resultaat en moderne technieken worden zeker niet geschuwd (bijvoorbeeld een betonnen gebouw met sgraffito Jugendstil versieringen).

Land- en streekgebonden kenmerken: 
- Nederland: Vaak strakker en soberder, slechts een paar Jugendstil-elementen naast bijvoorbeeld (hoofd)kenmerken uit Neo-Gotiek en Neo-Renaissance, veelal geometrische vormen (vooral na ca. 1910), dus de florale kenmerken ontbreken, vaak tegeltableaus (vooral in portieken en boven vensters, o.m. van tegelfabrieken Rozenburg uit Den Haag, De Distel uit Amsterdam, Van Hulst uit Harlingen, Holland uit Utrecht), de Jugendstil-kenmerken beperken zich meestal tot de voorgevel. Er zijn bij sommige huizen wel veel kenmerken van de Jugendstil, maar dus meestal weinig of in het geheel niet zwierig. Vooral Den Haag heeft veel Jugendstil-gebouwen (hier ook met zwierige details), mede door de rijkere bevolking en door de stadsuitbreidingen rond 1900.
- België: De Jugendstil uit zich vaak als een Gesamtkunstwerk, vaak zwierig en weelderig. In België wordt vaak sgraffito toegepast. Brussel heeft met zijn vele Art-Nouveau-huizen een aantal interessante wandelroutes. Vaak asymmetrische golvende lijnen, ontleend aan de plantenwereld, soms grillige vormen.
- Frankrijk en Spanje: Hier zien we vaak weelderige, zwierige decoraties. Frankijk vaak asymmetrische golvende lijnen.
- Duitsland en Oostenrijk: De decoraties hebben minder zwier, zijn meer geometrisch. In Oostenrijk heeft Wenen door de sloop van oude gebouwen, door stadsuitbreidingen en de kunstbeweging Secession (1897; Wiener Secession) veel gebouwen in de stijl van de Jugendstil, maar niet lang na 1900 zorgt de Wiener Werkstätte met Josef Hoffmann voor een veel strakker, geometrische stijl, ook met abstracte motieven, terwijl na 1910 in Wenen het decoratieve weer terugkomt maar nu van de Art Deco. Ook in Oostenrijk is er een mix van Jugendstil en rustieke huisstijl bij woningen en meer classicistische stijl bij officiële gebouwen. 
- Letland: Riga heeft veel prachtige Art Nouveau huizen en is in 1997 geplaatst op de Unesco-lijst van Werelderfgoedlocaties als "hoogste kwaliteit concentratie van Art Nouveau-gebouwen". Aan het eind van de 19e eeuw groeide de economie in Letland met enorme sprongen en nam de bevolking in de stad Riga fors toe waardoor meer appartementengebouwen, winkels e.d. werden gebouwd, ook in de Jugendstil.
- Denemarken: De Skønvirkestil ("mooi werk stijl") is een mix van Jugendstil, Arts and Crafts en nationale romantiek. Ook in de andere Scandinavische landen zijn Jugendstil en nationale romantiek gemengd (Ålesund in Noorwegen). 
- Engeland, Schotland: In bijvoorbeeld Glasgow (Schotland) zijn, door architect Charles Rennie Macintosh voorbeelden van Art Nouveau ornamenten toegepast (in Groot-Brittanië spreekt men meer over Art Nouveau dan over Jugendstil).
- Andere landen met bijvoorbeeld Jugendstil-gebouwen zijn Australië (Melbourne), Argentinië (Buenos Aires), Zuid-Afrika (Namibië), Marokko (Spaanse enclave Melilla), Tunesië (Tunis), Uruguay (Montevideo), Japan en VS.

Een aantal voorbeelden, voornamelijk van Rondom1900 van Jalf Flach:

asymmetrisch:	banden:	bovenlicht:
doorlopend ornament:	boog bij raam; doorlopend ornament:	draperie, kleur en natuur:
draperie en symboliek:	natuur en  kleur:	gebogen vormen, en smeedwerk:
gebogen vormen:	geglazuurde banden:	geometrisch:
geometrisch:	gesammt- kunstwerk:	gesammt- kunstwerk:
grote ramen bij etalages:	kleuren:	japanse invloed:
lang haar:	lang haar:	natuur:
natuur:	ritme en lineair:	rond raam, erker en torentje:
sgraffito:	krullen in schaduw:	smeedijzer, smeedwerk:
smeedijzer:	smeedijzer:	tegeltableau en kleuren:
symbolisme:	verblendsteen:	weelderig:
weelderig:	weelderig:	zwanen:

een voorbeeld van een jugendstil-gebouw uit groningen met veel kenmerken van de jugendstil; er zijn duidelijk veel decoraties aangebracht, maar er zijn helaas geen florale of andere zwierige details (wellicht op het snijwerk van de voordeur na) waardoor het er voor velen toch wat sober uitziet (copyright arno weltens):

Ontstaan Jugendstil

De Jugendstil is duidelijk:
- een reactie op massaproductie / industrialisatie die vanaf het midden van de 19e eeuw opkomt (industrialisatie is zielloos en blokkeert het vrije uitvindersgevoel)
- een reactie op oude stijlen die steeds herhaald of gemengd worden (neostijlen met een verplichte vorm die voor kunstenaars als een keurslijf kan werken)
- wellicht een reactie op het feit dat de fotografie de werkelijkheid goed kan afbeelden (voor het uitbeelden van de realiteit heb je geen schilder of tekenaar meer nodig dus de kunstenaar kan vrijer ontwerpen)
- iedereen is op zoek naar een nieuwe stijl
- een voortbouwen op de Arts and Crafts Movement met zijn ethiek van ambacht en vakmanschap uit de Middeleeuwen
- sterk beïnvloed door Japanse tekeningen waar ook de natuur een grote rol speelt en zwierige maar scherpe lijnen de hoofdtoon vormen (die invloed van Japan op de kunsten werd het "japonisme" genoemd)
- een kunstrichting met een nieuwe vormgeving in architectuur en ornamenten (vooral de natuur, als tegenhanger van koud rationalisme)
- geloof in de vooruitgang, ook in de bouw (rond 1900 is meer geld te besteden, nijverheid en industrie bloeiden op)
- een streven naar een Gesamtkunstwerk, in de bouwkunst en een "alomvattend artistiek herontwerp van alledaagse dingen"
- landelijk of regionaal bepaald (een regionale invulling, bijvoorbeeld zwierig in Frankrijk en sober in Nederland, bijvoorbeeld zwierig in Den Haag en sober in Groningen).

Waar de Arts and Crafts beweging zich vooral richt op handwerk en (vermeend) maatschappelijk belang, heeft de Jugendstil meer oog voor sierlijke, organische vormen. De Jugendstil is organischer, vrijer en verfijnder dan Arts and Crafts dat vooral in de architectuur toch wat grof overkomt.

Paul Greenhalgh, Brits historicus en auteur van kunstboeken, onderkent een aantal evenementen waardoor de Jugendstil steeds meer aandacht kreeg. Aangevuld met andere bewegingen:
- In Brussel worden door de Les XX (soms: Groupe de Vingt) al vanaf 1884 tentoonstellingen georganiseerd van werken van avant-gardistische kunstenaars die door de reguliere salons als L'Essor Salon en Antwerp Salon zijn geweigerd. De tentoonstellingen bevatten niet alleen schilderkunst, maar ook beeldhouwkunst en decoratieve kunst (meubels, glaskunst, sieraden e.d.). Na 1893 valt de groep van twintig kunstenaars uiteen en gaat Octave Maus met de alternatieve tentoonstellingen verder onder de naam La Libre Esthétique. Het gaat bij deze tentoonstellingen vooral om impressionisme, maar het geeft de grote wilskracht en botsende karakters weer van de kunstenaars van die tijd, nét voor de Jugendstil.
- Het eerste nummer van The Studio (1893), met Jugendstil-achtige tekeningen van Aubrey Beardsley, trekt de aandacht van de avant-garde in zowel Europa als de VS.
- In Brussel voltooit Victor Horta het Art Nouveau herenhuis van Émile Tassel (1893). Het Huis Tassel (Hôtel Tassel) heeft gebogen lijnen, ranken van ijzer, meubels en tapijten die passen bij de architectuur, kortom de geboorte van het Gesamtkunstwerk.
- In 1894 publiceert Henry Van de Velde in Brussel het pamflet Déblaiement d'art (opruimen, opschudden van de kunst) waarin hij pleit voor de ontwikkeling van een nieuwe kunst, die zowel vitaal als moreel zou moeten zijn, zoals de grote decoratieve kunsten uit het verleden, maar wel met eigentijdse middelen. "De uitdrukking Art Nouveau wordt voor het eerst gebruikt door Edmond Picard, in 1894, in de Belgische recensie L'Art moderne, om de artistieke productie van Henry van de Velde te beschrijven. De naam Art Nouveau wordt echter bedacht door Henry Van de Velde met Victor Horta, Paul Hankar en Gustave Serrurier-Bovy."
- De opening van kunsthandel en tentoonstellingsruimte Maison de l'Art Nouveau door Samuel Siegfried Bing, die de term Art Nouveau van de Belgen heeft overgenomen en die deze stijl onder de aandacht brengt van het grote publiek (Parijs, december 1895). Grappig is dat men in deze tijd juist in Frankrijk spreekt over Modern Style en in Engeland over Art Nouveau (misschien dat daarom Art Nouveau wel eens op z'n Engels wordt uitgesproken). Meer synoniemen voor Jugendstil.
- In Duitsland heeft het tijdschrift Jugend vanaf 1896 een grote invloed op verschillende vormen van de kunsten, w.o. de architectuur. Het tijdschrift geeft later zijn naam aan de Jugendstil, een term die vooral in Duitsland, Oostenrijk en ook Nederland wordt gebruikt.
- In Duitsland lijkt in 1897 de term Jugendstil voor het eerst gegeven te worden aan het paviljoen Nietzschmann-Wommer in Leipzig van architect Paul Möbius.
- De Jugendstil slaat zó aan dat hij zich over heel Europa verspreidt, waarbij lokaal de stijl wordt aangepast aan de eigen mogelijkheden en ideeën. 
- Niet iedereen was gecharmeerd van de Jugendstil. Pierre Cuypers vond het zwierige een "woekerplant" en Willem Kromhout noemde het "de stijl van zeewierkronkelingen".

Einde Jugendstil

- Vanaf 1900 wordt de uitbundigheid en vrijheid van de Jugendstil steeds vaker aangevallen door bijvoorbeeld kunstcritici. De zure critici vinden dat de versiering van een object ondergeschikt moet zijn aan zijn functie. Soms lijkt de kritiek toch wel voort te komen uit een beetje jaloersheid en calvinisme. (Een enkele keer wordt de ornamentiek inderdaad zeer ver doorgezet, waardoor het een beetje Efteling-achtig wordt.)
- Extreemrechtse groeperingen vallen (letterlijk) de beweging aan, ongekende gebeurtenissen (1904-1905).
- Vanaf ca. 1905 blijkt de Jugendstil wat bourgois-achtig te worden en veel kunstnijverheidsproducten zijn eigenlijk massaproducten geworden, waardoor niet alleen het élan van de kunstenaars slinkt, maar waardoor ook de rijken en machtigen de Jugendstil gaan negeren.
- Misschien speelt ook een rol dat heel veel gevels die Jugendstil genoemd worden, decoraties hebben die wel erg symmetrisch of eenvoudig zijn en daarmee toch afbreuk doen aan de geest van de oorspronkelijke florale Jugendstil. Natuurlijk zijn wat eenvoudiger uitvoeringen van de Jugendstil ook bij deze bouwstijl onder te brengen. 
- Door de nationale en lokale invulling heeft de Jugendstil teveel stijlvarianten en wordt daarmee als "stijl" eigenlijk heel rommelig, wat de wens kan aanjagen naar andere, strakkere vormen.
- In Duitsland benadrukt de oprichting van de kunstenaarsvereniging Die Brücke (1905) op een meer (zakelijk) expressionistische benadering en de oprichting van de Deutsche Werkbund (1907) verlegde de aandacht van veel ontwerpers naar eenvoud, zakelijkheid en degelijkheid. En dus duidelijk niet op decoraties, ornamentiek, vrije gebogen lijnen.
- Al vóór de Eerste Wereldoorlog wordt de aandacht van de Jugendstil verlegd van het florale naar het meer geometrische, vooral in Nederland, Duitsland en Oostenrijk. Door de stilering van de ornamentiek wordt het eigenlijk al een overgangsvorm naar de Art Deco.
- De Jugendstil is dus al tanende, zeker in West-Europa, maar door het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog is er geen echte vrijheid en creativiteit om de positieve, soms frivole Nieuwe Kunst uit te voeren. Door een tekort aan grondstoffen wordt ook niet veel gebouwd. Er is ook niet veel gelegenheid meer voor de decoraties van deze bouwvorm en sierkunst, omdat de welvaart inzakt.
- Door het vele handwerk is de architectuur van de Jugendstil alleen interessant voor degenen die zich dat kunnen permitteren, voor de rijken. Alleen zijn die gefortuneerden door de oorlog en veranderde maatschappij verarmd en als dat niet zo is, dan zijn ze nogal snel verveeld en willen weer wat anders, wat nieuws.
- Na de Eerste Wereldoorlog is er in de architectuur in Nederland meer aandacht voor bijvoorbeeld de Amsterdamse School (een soort Art Deco, alles wordt wat rechter, strakker, ondanks de decoraties toch veel minder weelderig dan bij de Jugendstil) en de Nieuwe Zakelijkheid (beton, staal, glas, blokkendozen, men verfoeit decoraties). De vrije, luchtige, losse, wispelturige, jonge geest van de Jugendstil komt voor de bouwkunst niet meer terug, zeker in Nederland niet, maar handhaaft zich vooralsnog voor interieurs, handwerkproducten, sieraden e.d. tot ca. 1925. In Nederland heeft de Jugendstil wat langer kunnen bestaan omdat wij niet ernstig gehinderd werden door de Eerste Wereldoorlog (grote delen van Europa en de rest van de wereld werden zwaar getroffen door de oorlog).

Opleving Jugendstil

Er is altijd veel interesse in de Jugendstil, maar die uit zich niet in de bouwkunst. In de jaren '60 van de 20e eeuw is er een kortstondige opleving van de Jugendstil, vooral in kleding en grafische producten, wellicht door de flower-power-tijd (de hippies verlangen terug naar de natuur) en omdat men merkt dat veel oude gebouwen zonder nadenken gesloopt worden en er koude, zakelijke gebouwen voor in de plaats komen. In deze tijd hebben wel wat andere kleuren de voorkeur, vaak met oranje erbij. Voorbeeld.

Bij de hedendaagse architectuur is de aandacht van kopers en bouwers vooral gericht op woningen in 30-er-jaren-stijl, vaak omdat men waardeert dat er over het algemeen meer tijd en zorg aan die woningen besteed wordt. Dat type woningen heeft de charme van aandacht voor details, en heeft soms toch ook elementen uit de Jugendstil. Naast volledig historiserende Neo-Jugendstil die een enkele keer bij een renovatie voorkomt, zien we, zeker na ca. 2000, meer nieuwbouwprojecten met woningen en appartementengebouwen met een aantal bekende Jugendstil-kenmerken zoals een ronde boog bij de loggia, wat zwieriger snijwerk, tegelwerk in natuurlijke kleuren e.d.
De ontwerpen van de foto's hieronder zijn van Roggeveen & Piso architecten en Trae Architect.
Zie ook Retro-architectuur (New-Urbanism).

klik op de afbeeldingen voor groter:
neo-jugendstil:	neo-jugendstil:	neo-jugendstil:
organische, neo-jugendstil elementen bij 3d-geprint beton:

Vertegenwoordigers Jugendstil

- de Belg Victor Horta laat steenbewerkers/beeldhouwers vaak van verkleinde voorbeelden gebruik maken (in echt natuursteen, zo lijkt het), omdat ze dan weten hoe iets er werkelijk uit moet gaan zien; in België zijn ook Paul Hankar als architect en meubelontwerper, Henry Clemens van de Velde als schilder, vormgever en architect en Gustave Serrurier-Bovy als architect werkzaam met bijvoorbeeld Art Nouveau huizen en meubels
- in Nederland is Jan Toorop een bekende vertegenwoordiger (tekeningen, posters e.d.), maakt G.W. Dijsselhof houtsnedes, maakt Chris Lebau grafisch werk en glaskunst, maakt J. Thorn Prikker allerlei kunstwerken, bouwt J.W. Bosboom in Den Haag een winkelpand, en W. Molenbroek in Rotterdam een woonhuis dat het Witte Huis heet; G.B. Broekema bouwt in Leeuwarden een apotheek; J.J. Post ontwerpt veel Jugendstil in de Achterhoek (pdf over J.J. Post van Jalf Flach);
Gesamtkunstwerken werden o.m. vervaardigd door architect Johan Mutters en beeldhouwer Rien Hack in Den Haag, (Belgische) architect Henry Van der Velde en beeldbouwer Johan Altorf (Jan Altorf) in Scheveningen, architect Anton Johan Sanders (A.J. Sanders) en beeldhouwer Arie van der Lee in Groningen (vaak wordt H.P. Berlage genoemd i.v.m. de Amsterdamse Beurs, maar dat kan toch eigenlijk geen Jugendstil genoemd worden. Berlage stapte over van neo-stijlen op een soort zakelijke bouw)  
- in Duitsland zijn het Otto Eckmann (schilder, graficus, ook in het tijdschrift Jugend; de zwaan was zijn favoriete onderwerp en werd een hoofmotief van de Jugendstil), Paul Möbius (architect, tentoonstellingspaviljoen Leipzig) en August Endell (architect) 
- in de VS Louis Comfort Tiffany (glas-in-lood-lampen e.d.) 
- in Spanje Antoni Gaudí (architectuur, organisch bouwen, Sagrada Familia; weelderig) 
- in Frankrijk René Lalique (glaskunst, sieraden) en Hector Guimard (Parijse metro-ingangen) 
- in Tsjechië Alfons Maria Mucha (posters, boekomslagen e.d.), in Engeland Aubrey Beardsley (tekenaar, graficus) en Arthur Heygate Mackmurdo (architect, graficus) 
- in Schotland Charles Rennie Macintosh, 
- in Italië Pietro Fenoglio (architect) 
- in Oostenrijk Otto Wagner (architect), Gustav Klimt (schilder, tekenaar; symbolist) en Rudolf Steiner (filosoof en architect, Vrije School).

De verspreiding van de toegepaste kunst van de Jugendstil is in belangrijke mate te danken aan winkels ("toonzalen") voor binnenhuiskunst, die naar voorbeeld van de bekende winkel L'Art Nouveau in Parijs van Siegmund Bing ontstonden. In deze winkels konden kapitaalkrachtige cliënten artistieke producten kopen van bekende vaderlandse sierkunstenaars. Naast gebruiksvoorwerpen, meubels e.d. koopt men ook schilderijen, posters e.d. zodat men zijn woning in één stijl kon inrichten: in Nederland waren dat o.m. Arts & Crafts in Den Haag en 't Binnenhuis in Amsterdam (vooral meubelontwerper Jac. van den Bosch leverde producten voor dit Atelier voor Woninginrichting).

Synoniemen voor Jugendstil

De Jugendstil kent vele synoniemen waarmee landelijk en regionaal een eigen variant wordt aangegeven, maar ook als minder positieve term van tegenstanders en waarschijnlijk ook van kunstenaars met zelfspot (met dank aan Skiouros):
Age of Doodling, Arte Floreale (Italië), Arte Joven (Catalaans), Art Nouveau (België, Nederland, Engeland), Arte Nuova (Italië), Bandwurmstil, Belgische stil, Darmstadt Stil, École de Nancy, Eel Style, Estilo Modernista, gereizter Regenwurm, Glasgow Style (meer lineaire stijl), Golfstijl, Jugendstil (Duitsland, Nederland), Leliestijl, Liberty of Liberty Style (Italië, Spanje, Latijns-Amerika; naar winkels met dezelfde naam die producten uit deze beweging importeerden), Lilienstil, Lily style, Lo Stile Liberty (Italië), Modern Style, Modern (Rusland), Moderne Strumpfbanlinien, Modernisme, Modernismo (Spanje), Neustil, Neu Stil, Neudeutsche Kunst, Nieuwe Kunst (Nederland), Nieuwe Stijl, Noodle Style, Nudelstil, Palingstijl (Brussel), Peitschenstil, Schnörkelstil, Secesija, Secesja (Polen), Sezession (Duitsland), Secession (Oostenrijk), Sezessionsstil, Sezessionstil, Skønvirkestil (Denemarken), Slaoliestijl, Stile floreale (Italië), Stile Inglese, Studio Stil (Duitsland, naar het Engelse tijdschrift The Studio), Style 1900, Style Anguille, Style Coup de fouet, Style Guimard (vanwege Hector Guimard van de Parijse metro-ingangen), Style Liberty (Italië), Style Maxim's, Style Métro (naar de Guimard-ingangen van de metro in Parijs), Style nouille (d.i. noedel-stijl, spaghetti-stijl; Frankrijk), Style sapin (Zwitserland), Style ténia (lintwormstijl; Frankrijk), Style vague (golfstijl), Szecesszió (Hongarije), Tiffany (VS), Veldeschstil (naar Henry Van de Velde), Wellenstil, Whiplash Style, Yachting Style (naar de scheepshutten bij de Wereldtentoonstelling van 1900 waar werken worden tentoongesteld van kunsthandel Bing), Zweepslagstijl.

Diverse

- Voor enorm veel foto's van Jugendstil-gebouwen: Rondom1900 van Jalf Flach en The Art Nouveau World van Andrei Orekhov.
- Voor art-nouveau-behang, -stoffen, -sieraden e.d.: Maison l'Art Nouveau.
- Meer gegevens over de kunsten rond 1900: Vereniging Vrienden Nieuwe Kunst 1900.
- Meer voorbeelden van Jugendstil (Art Nouveau).
- Wereld Art Nouveau Dag NL

- Vergelijk de Noorse drakenstijl.

voorloper jugendstil: eerste nummer van the studio, tekening van de jonge aubrey beardsley, 1893:

voorloper jugendstil: stoel lacma van arthur heygate mackmurdo, duidelijke jugendstil-invulling van de rugleuning, terwijl de rest van de stoel nog sober (klassiek) is; ca. 1883 (tentoongesteld in 1885):

al echt jugendstil waarschijnlijk, "de bruid", 1892-1893 (thorn prikker):

florale jugendstil; hoe de jugendstil aan haar naam komt, het tijdschrift jugend van 1896 (wikipedia, university of heidelberg):

zweepslagstijl; hoe de wat gestileerde versie van de jugendstil aan haar bijnaam "slaoliestijl" komt; de haren doen ook wel denken aan een japanse stenentuin; tekenaar jan toorop (afbeelding public domain, bron europeana, met dank aan stedelijk museum):

floraal voorbeeld van een jugendstil-affiche (copyright europeana):

boek over mucha's werk van tumoko sato, uitgave taschen:

jugendstilhuis in nova paka, tsjechië (rondom1900):

jugendstil, hôtel ciamberlani, elsene, brussel, arch. paul hankar, 1897; let op ronde bogen rond de ramen en op de gedetailleerde sgraffito; klik voor groter (ben2, wikipedia):

jugendstil, centraal apotheek leeuwarden, voorstreek 58, leeuwarden, arch. g.b. broekema, 1905 (michiel1972, wikipedia):

jugendstil, centraal apotheek leeuwarden, de godin hygaea als symbool voor reinheid, hygiëne (c. messier. wikipedia):

kampen, gasthuisstraat, met o.m. bovenlichten en rond ornament bij een raam (rondom1900):

jugendstil, versieringen woonhuis den haag (ellywa, wikipedia):

gebogen raampartij, hotel hannon, brussel (rondom1900):

decoratie over groot deel van de gevel, bijzondere dakondersteuning, praag; klik voor groter! (rondom1900):

jugendstil, gustav klimt, de kus, 1907; klik voor groter (wien schloss belvedere, oostenrijk):

op de overgang naar jugendstil: ook een voorloper jugendstil: symbolisme-werk van gustav klimt, dat toch al neigt naar de jugendstil; allegorie der skulptur, 1889; klik voor groter (wikipedia):

*) We gebruiken in Nederland vaak de term Jugendstil, meer dan Art Nouveau, waarschijnlijk omdat:
- Duitsland eind 19e eeuw de leidende industriestaat was en Duits als taal meer invloed kreeg dan het Frans; het Duitse keizerrijk onder Wilhelm II was een Kulturnation geworden (hoewel die term een aantal decennia later ook wel een negatieve klank had), "een land van dichters en denkers"; denk ook aan de Duitse term Gesamtkunstwerk
- deze bouwstijl in Nederland over het algemeen iets eenvoudiger en strakker is dan de Franse en Belgische Art Nouveau.