sgraffito

Sgraffito is een techniek waarbij in verschillend gekleurde pleisterlagen wordt gekrast en zodoende figuren e.d. ontstaan in verschillende kleuren. De scherpe lijnen van deze techniek geven vaak een grafisch uiterlijk.

Er zijn twee soorten sgraffito:

- De "echte" sgaffito waarbij elke kleur in een aparte stuclaag zit. De meeste sgraffito's bestaan (helaas) slechts uit twee lagen, soms drie of meer. Voor een goede sgraffito van meer dan twee lagen is goede samenwerking tussen graficus en stukadoor een vereiste. De ondergrond moet goed vochtopnemend zijn (bv. baksteen). De dunne pleisterlagen hebben elk hun eigen kleur. Elke laag moet worden opgeruwd om de volgende laag te laten pakken. Belangrijk is dat de gekleurde lagen overal even dik zijn wat het inkrassen vergemakkelijkt. De dikte van de lagen is afhankelijk van de korrelgrootte van de deeltjes in de mortel en van het gewenste effect. Nadat alle lagen zijn opgebracht, wordt in de (vrijwel) droge buitenste laag met bv. houtskool de tekening aangebracht. Daarna krast de kunstenaar de lijnen uit tot de gewenste diepte (gewenste kleur). Elke ingekraste lijn moet, om het regenwater af te voeren, bij voorkeur onder een hoek van 45 graden worden aangebracht.

- De "Belgische" sgraffito waarbij sprake is van slechts één of twee stuclagen en waarin de uitgestoken lijnen of vlakken zijn geverfd. Door de lichtgekleurde pleisterlaag te beschilderen ontstaat een sgraffito-achtige afbeelding. Soms worden twee stuclagen opgebracht waarbij de onderste donkergekleurd is en de bovenste licht. Het donkere deel van het kunstwerk komt tevoorschijn door het lichte op die plaatsen weg te steken. Belgische sgraffito's zijn vaak veelkleurig omdat het aantal kleuren niet begrensd wordt door het aantal stuclagen. Vaak wordt gebruik gemaakt van de fresco-techniek (nat-in-nat) maar soms wordt pas na volledig drogen de figuur ingehakt (secco, droog).
De wat drukkere en wat dieper liggende variant van de "Belgische" sgraffito wordt soms yezeria genoemd: de yezeria bestaat waarschijnlijk meestal uit één stuclaag, kan daardoor wat dieper uitgesneden worden en uitsluitend de ondergrond is meestal donker gekleurd is. Hierdoor ontstaat een duidelijk en strak patroon, ondanks eventuele weelderigheid van de voorstelling. De term yezeria is hoogstwaarschijnlijk afkomstig van het Spaans-Moorse yesería dat een stucmethode omvat met drukke patronen zoals arabesken, met een vrij hoog reliëf, die uit het pleisterwerk worden uitgesneden en meestal niet ingekleurd zijn. De yesería lijkt daarmee een combinatie van sgraffito en horror vacui. Een voorbeeld verderop geeft het pleisterwerk van het Cuarto Dorado in Granada.

Problemen bij aangebrachte sgraffito's zijn o.m.:
- oplossen van de kalk spoelt het pigment weg
- de kleuren vervagen door het zonlicht
- vorst kan, zeker bij een verkeerde mortel, voor scheuren zorgen
- in de inkrassingen kan zich vuil ophopen en kunnen er mossen e.d. groeien. 

Sgraffito werd al gevonden in de Afrikaanse kunst. Vooral in de 16e-eeuwse Renaissance werd sgraffito in Italië en elders toegepast. In de lage landen werd sgraffito ook toegepast in de Jugenstil. De Nederlandse bloeiperiode is de tijd van de Wederopbouw (1945-1970) met betrekkelijk eenvoudige ontwerpen.

Sgraffito bij aardewerk
Sgraffito is ook een versieringstechniek bij bijvoorbeeld roodbakkend aardewerk, "dat geheel of gedeeltelijk (alleen aan de gedecoreerde zijde) is bedekt met een dunne sliblaag (engobe) van witbakkende klei, waarin de decoratie is uitgekrast of weggeschraapt tot op de rode onderlaag. Na het aanbrengen van kleurloos loodglazuur aan de gedecoreerde zijde en het bakproces in de oven is dan op contrasterende wijze een roodbruine decoratie zichtbaar tegen een gele achtergrond. In het geval dat koperoxide aan het loodglazuur is toegevoegd, heeft het aardewerk een groen- in plaats van geelkleurig fond." (Citaat uit Raadsels rond een 16e-eeuws bord van sgraffito-aardewerk, Hans van Gangelen en Klaas Helfrich, in Hervonden Stad 2005 van Stichting Monument & Materiaal.)

veelkleurige "belgische" sgraffito uit de jugendstil, "waterloosesteenweg 13, sint-gillis, 1900, arch. ernest blérot"; klik voor groter (©gob-dml irismonument):

een driekleurige, hedendaagse, waarschijnlijk echte sgraffito (klik voor de locatie in google maps):

sgraffito's werden en worden toch ook vaak in slechts twee kleuren uitgevoerd (één of twee stuclagen, meestal de onderste laag gekleurd) yezeria-sgraffito als boogvulling, spoorweglaan 7, maastricht, 1901; klik voor groter! (foto wim den hertog):

yezeria-sgraffito als , lage barakken 29, maastricht; 1920?, klik voor groter! (foto don rackham, res nova monumenten):

yesería (schrijfwijze van de spaanse term): geen aparte kleur voor de ondergrond, vrij hoog reliëf, detail van moors stucwerk in patio del cuarto dorado, alhambra, granada (foto shesmax, wikipedia):

lagenpakket van een sgraffito "ziekenhuisbezoek" van lex horn, 1965,  foto rutger morellisen, boek stuc kunst en techniek (grote pdf cultureel arfgoed) van rechts naar links beton, dunne plaklaag, raaplaag, zwart, donkergrijs, rood, wit; klik voor groter:

kras- en schraapgereedschap:

een woning met sgraffito doet volgens sommigen vaak wat onecht, gekunsteld aan waarbij de inkervingen vaak op tatoeages lijken:

gedetailleerde sgraffiti uit de jugendstil, hôtel ciamberlani, elsene, brussel, arch. paul hankar, 1897; klik voor groter (ben2, wikipedia):

Documentatie
- Repertoire des sgraffites de Liège (Laurent Brück, gemeente Luik, grote pdf, 278 pagina's, vanaf p. 21 afbeeldingen)

- Anton Poptie heeft een handboek Sgraffito geschreven (Sgraffito, techniek en toepassing, 1966).

Soms wordt sgraffito ook graffito genoemd. 

De termen sgraffito en graffito / graffiti zijn beide ontleend aan het Italiaanse graffito (tekening of tekst die met een stift ingegrift is), verwant aan graffio (schram) en het werkwoord graffiare (schrammen, krassen), woorden die zijn afgeleid van het Latijnse graphium van het Griekse graphion (stift om op wassen tafels te schrijven) en die uiteindelijk teruggaan op Grieks gráphein (schrijven). De dubbele f in het Italiaans is waarschijnlijk toe te schrijven aan invloed van graffa (haak), uit het Langobardische krapfo. Bron Etymologiebank.
"Yezeria" is hoogstwaarschijnlijk afkomstig van het Spaans-Moorse yesería (meerv. yeserías) dat Google Translate als pleisterwerk geeft. (Overigens, de Arabische vertaling voor pleisterwerk, stucwerk is aljusu, wat helaas niet echt lijkt op ysería.)

Met dank Rutger Morelissen (artikel in Stuc, Kunst en Techniek), het Stucgilde, Irismonument en Waals Weekblad.

Verg. graffiti, scagliola, stucco lustro, granito.

Eng. sgraffito