Expressionisme in de architectuur (vanaf 1900?)

Expressionisme is "het uitdrukken van gevoelens, gedachten en ervaringen" in een zo vrij mogelijke vorm waardoor de werkelijkheid veranderd, vereenvoudigd en vervormd kan worden. Expressionisme is in eerste instantie de architectuur uit de onstuimige decennia aan het begin van de 20e eeuw, maar ook de architectuur van jongere tijden, zoals die van Le Corbusier, Alberts & Van Huut, Calatrava en Hundertwasser.

Het expressionisme golft als vrije denkrichting in de tijd mee met de strijd tussen zakelijkheid (gebonden aan geld, regels, normen) en kunst (vrijheid van ideeën, gevoelens, vrije vorm). Daarom kan ook eigenlijk geen begin- en einddatum aan het expressionisme worden gegeven.

Kenmerken expressionisme
- De gevoelens van de architect krijgen vorm: subjectieve aspecten spelen een hoofdrol, zoals romantiek, impulsiviteit, fantasie, speelsheid. 
- Andere vormen dan de gebruikelijke krijgen meer aandacht: vormen zijn vloeiend, wonderlijk, onregelmatig, grillig (het gebouw is een beeldhouwwerk; soms ook om een dramatische effect op te wekken).
- Architectuur is kunst, vandaar ook het ontstijgen aan het gebouw zelf: het Gesamtkunstwerk. Sommige expressionisten uit het begin van de 20e eeuw werden beschouwd als avant-garde (of zagen zichzelf graag zo, maar dat had meer te maken met verheerlijking van zichzelf dan van de kunst als vrije uitingsvorm).
- Symboliek en vormgeving geven uitdrukking aan het innerlijke van de kunstenaar/architect (o.m. de antroposofie van Rudolf Steiner).
- Natuurlijke vormen, plastische vormen, geometrische vormen spelen een grote rol (misschien als voortvloeisel van de vrije, in die tijd vernieuwende, florale Jugendstil en de schoonheid van de geometrie). 
- De vorm komt nadrukkelijk of overdreven tot uiting (overdimensioneren of overaccentueren van sommige gevelelementen e.d., kubistische vormen).   
- Vakmanschap van ambachtslieden wordt gewaardeerd, wellicht ook om de vrije en complexe ideeën van de architecten daadwerkelijk te kunnen bouwen en mogelijk nog een uitvloeisel van de Arts&Crafts beweging.
- Nieuwe vormen van bouwen worden door innovaties van bouwmaterialen e.d. mogelijk gemaakt.
- Af en toe is de architectuur bewust wat geforceerd. Het "anders zijn", het op moeten vallen, weegt zwaarder dan het kunstzinnige aspect. Soms is uitvoerbaarheid niet belangrijk, het ontwerp kan de aandacht trekken en een gesprek op gang brengen. (Mogelijk kan het ontwerp door innovaties een aantal jaren wel uitgevoerd worden; het geloof in de vooruitgang is groot.)
- Omdat veel ontwerpen niet verder komen dan het papier, en soms omdat er een economische crisis is, kunnen expressionistische architecten gedwongen zijn zich enigszins te conformeren (wat accepteert de opdrachtgever in welke maatschappelijke omgeving en welke periode). De gebouwen van de Amsterdamse School hebben het expressionisme gemeen met de gebouwen van Gaudí, maar zijn bedoeld voor arbeiders en niet voor geldelijk rijken.

Bouwstijlen met expressionistische kenmerken
Het "uitdrukken van gevoelens" is blijkbaar zo universeel dat een bepaalde aspect van expressionistische bouwkunst een bestanddeel kan zijn van verschillende architectuurstromingen. 
Afhankelijk van de mate van vrijheid en gevoelens zijn wellicht te onderscheiden:
- "vrij" expressionisme waarin de vrijheid van uiten en "vervorming" bijna ongelimiteerd kan zijn, vooral door vloeiende vormen of vervormingen of nieuwe vormen van bouwen:
    Jugendstil (florale deel)
    Constructivisme (bijna geen realisaties)
    Deconstructivisme (Frank Gehri, Vladimir Milunic)
    Postmodernisme 
    Superdutch en Supermodernisme
- organisch expressionisme met de nadruk op natuurlijke vormen:
    Organisch Bouwen 
    Santiago Calatrava 
- zakelijk expressionisme als verzwakking en verzakelijking van het vrijere expressionisme: 
    Bauhaus (van Gropius, tot 1923)
    Frank Lloyd Wright en Amsterdamse School (baksteen expressionisme)
    High-Tech.

Opmerkingen
- Door de Industriële Revolutie met haar eenvormigheid en snelheid zijn vakmanschap, liefde voor het detail, gevoel, intuïtie, dromen en afwijkingen van het normale verdwenen. Het expressionisme brengt die voor een dele weer terug. 
- Vanaf het einde van de 19e eeuw heeft de fotografie de taak van "de werkelijkheid uitbeelden" van de schilder overgenomen. De schilder kreeg hiermee meer gelegenheid zijn gevoelens in een kunstwerk te leggen (of werd daartoe gedwongen) en voorbij te gaan aan algemeen geaccepteerde regels, normen en vormen. Die vrijheid in vooral de schilderkunst heeft zich ook doorgezet in de architectuur, binnen de grenzen van het op dat moment maakbare.
- De Nieuwe Haagse School wordt vaak tot het (zakelijk) expressionisme gerekend, maar mist duidelijk de vrijheid van vormgeving die zo kenmerkend is bij het expressionisme.

een paar voorbeelden van expressionisme in de architectuur (chronologische volgorde) vanaf 1882, sagarada familia, barcelona, arch. antoni gaudí:

1914-1921, spaarndammerbuurt (het schip), amsterdam, amsterdamse school, arch. michel de klerk:

1921, einsteinturm, potsdam, duitsland, arch. erich mendelsohn:

1955, notre dame du haut, ronchamp, frankrijk, arch. le corbusier:

1973, opera house, sydney, australië, arch. jørn utzon (bjarte sorenson, wikipedia):

1986, het zandkasteel, amsterdam, arch. alberts & van huut:

1990, oudhof effectenkantoor, amsterdam, arch. mart van schijndel (foto stichting mart van schijndel):

1994, tgv-station lyon saint-exupéry, frankrijk, arch. santiago calatrava:

1994, wohnen unterm regenturm, plochingen,oostenrijk, arch. friedensreich hundertwasser (kunsthaus wien):

1996, het dansende huis, praag, tsjechië, arch. vladimir milunić (bobby-john de bot, wikipedia):

1997, guggenheim museum, bilbao, spanje, arch. frank gehry, sculptuur spin op voorgrond van louise bourgeois (mykreeve, wikipedia):

2002, agora theater, lelystad, superdutch, arch. ben van berkel (un studio):

2012, international school of amsterdam, arch. alberts & van huut, engineering swinn: