zandsteen

Zandsteen is een natuursteen. Zandsteen is een sedimentgesteente dat bestaat uit kwartskorrels die met elkaar verbonden werden met een bindmiddel (leem, kalk e.d., soms combinaties). Er bestaan ook gekleurde versies (rood, bruin, paars) die ijzer of andere metalen bevatten.
De duurzaamheid van zandsteen is sterk afhankelijk van de groeve; soms is een zandsteen na 50 jaar al verweerd, soms duurt dat eeuwen. 

Zandsteen werd in de 16e eeuw overvloedig gebruikt in combinatie met metselwerk (in Vlaanderen bak- en zandsteenbouw genoemd). Zandsteen wordt na verloop van jaren zwart. Om dat tegen te gaan werden zandstenen ornamenten soms met een zandsteenkleur oververfd. Verder wordt zandsteen toegepast voor plinten, vloeren, vensterbanken e.d.

Bijvoorbeeld de Gildehauser- en Bentheimerzandsteen (meestal geelachtig) zijn ongeveer 125 miljoen jaar geleden, in het Onder-Krijt, ontstaan. Wat nu Twente is, was toen zee en op de bodem van deze zee werden dikke pakketten zand en klei afgezet. Zeewater is kalkrijk. Door deze kalk werden de zandkorrels aaneengekit tot zandsteen. De klei veranderde door de druk van de erboven liggende lagen in leisteen. Door opheffing en erosie zijn de verhogingen van Losser, Gildehaus en Bentheim ontstaan.
Winning van Famennien zandsteen, dat ca. 365 miljoen jaar geleden ontstaan is, vindt plaats langs de rivieren Maas en Bocq tussen Namen en Dinant, nabij de rivier Houyoux ten zuiden van Huy en langs de Ourthe en Amblève ten zuiden van Luik (situatie 2022). 

Voor gebouwen e.d. gaat het bij de winning om harde, massieve zandsteen; platige zandsteen is "bijvangst" voor de industrie.

Voor goede vervangers van natuursteen zie natuursteen vervangen.
Ga na of reinigen (en niet vervangen) van de steen mogelijk is. 
Voor reinigen, beschermen en repareren zie natuursteen onderhoud.

Zandsteensoorten zijn o.m. (de bekendste zijn Bentheimer, Obernkirchner en Udelfanger; met dank aan o.m. Uitvoeringsrichtlijn Steenhouwwerk (URL 4007) van Stichting ERM en Bestekstermen natuursteen (van Cultureel Erfgoed) en het boek "Icoon in de steigers" over de restauratie van de Dom in Utrecht:

- Avender zandsteen.
Ook Avesnessteen of steen van Avesnes (Frankrijk) genoemd, is kalkhoudend en geschikt voor decoratieve toepassingen.
- Balegemse zandsteen (Ledesteen).
Meer een zandige kalksteen (uit Balegem, Oost-Vlaanderen, België).
- Baumberger zandsteen (Baumberger kalkzandsteen).
Kalkrijk en met een fijne korrel, is zeer geschikt om in te beeldhouwen en verweert wat sneller, maar wordt wel toegepast voor maaswerk van ramen (traceringen). Baumberger is soms ook meer een zandige kalksteen dan een kalkhoudende zandsteen. (Baumberg, nabij Düsseldorf, Duitsland.) Zie eventueel bij kalksteen.
- Bentheimer zandsteen.
De steen is creme-kleurig, geelwit, soms roze, soms bruin gevlekt (door geoxideerde ijzerdeeltjes wordt zandsteen donkerbruin), en verweert grijs / groengrijs tot zwart. In de loop der eeuwen kan de steen licht afzanden.
Dit type zandsteen wordt toegepast voor renovatie, grafzerken, tuinaanleg en voor het beeldhouwen. Vanaf de 13e eeuw wordt er al Bentheimer zandsteen gewonnen. In Bad Bentheim, Duitsland, is nog één groeve actief met de winning: "In groeve Romberg zal de firma Natursteinwerk Monser GmbH uit het nabijgelegen Nordhorn naar verwachting nog enkele tientallen jaren  met de zandsteenwinning door kunnen gaan" (Tijdschrift Gea, juni 2023, LVGA). Bentheimer zandsteen bestaat voor 95% uit het mineraal kwarts. "Soms zijn er in de steen nog ribbels te zien, die zijn gevormd door stromingen en golven in de zee." (Bentheim, Nedersaksen, Duitsland.) Zie ook Gildehauser.
- Bollendorfer zandsteen.
Uit het massief van zandsteen en dolomiet op de grens van Duitsland en Luxemburg, richting Beaufort (Lux). Deze zandsteen wordt, zoals vele andere, niet meer gewonnen. "De Bollendorfer is in de regel wat grover en kwartsrijker dan de steen uit Ernzen." (Erzen is de groeve van o.m. Larochette.)
- Bremer zandsteen of Bremer Stein.
Is roodachtig en daarom soms Rode Bremersteen of bontzandsteen genoemd, uit de buurt van Hameln (Duitsland), werd via de Weser naar Bremen vervoerd. Zie bij Obernkirchner. 
- Bückeberger zandsteen.
Zie bij Obernkirchner.
- Buntsandstein (bontzandsteen).
Is rose-rood en afkomstig uit het tijdperk Trias, bijvoorbeeld in het Germaanse bekken. Het rood is afkomstig van "een hematietlaagje (ijzeroxide, Fe2O3) rond de zandkorrels als gevolg van de sterke continentale verwering" (De Belemniet). Zie ook Bremer en Weser.
- Condroz zandsteen.
Is een harde zandsteen (ten westen van de Maas wordt dit ook 'Tussen Samber en Maas' genoemd). Wordt vaak als grind of split toegepast voor tuinen, opritten, paden en voor de wegenbouw, incl. zwaar vervoer. De steen is verweert niet snel. (Condroz is een streek tussen Namen en Luik, België.)
- Dürkheimer zandsteen.
Zie Leistädter zandsteen.
- Erzen zandsteen.
Zie Larochette.
- Felser zandsteen.
Zie Larochette.
- Gildehauser zandsteen.
Is rijk aan fossielen en niet geschikt als bouwsteen, meestal geelachtig. (Nabij Bad Bentheim, Duitsland, dus ook een Bentheimer zandsteen te noemen.)
- Gobertanger zandsteen.
Is meer een zandige kalksteen. "De steen is geelachtig wit van kleur, soms met bruine strepen of gewolkt. Kenmerkend is de fijne, soms onderbroken lijntekening van het leger. Schelpenknollen van ruim drie vierkante centimeter komen voor; deze kunnen uit elkaar vallen." ("Wordt gewonnen in de omgeving van Jodoigne, België.")
- Grandglise zandsteen.
Uit Bernissard, Henegouwen, België. "De steen is bleek groengeel tot (bloed)rood of oranjelgeel van kleur, met rode vlekken en banden en som sgraafgangen."
- Haltern zandsteen.
"Een deel van deze zandsteen is door een relatief hoog gehalte aan mangaan enigszins zwart gekleurd [Schwartensandstein], vooral aan de zonzijde. Dit voor woestijnen typische geologische verschijnsel heeft zich in Europa uitsluitend hier voorgedaan en heet woestijnlak (Engels: desert varnish, Duits: Wüstenlack)." (Wikipedia). (Halterner Zanden of Halterner Formatie; Haltern am See, Duitsland.)
- Heilbronner zandsteen.
Is een "groenig bruinige, glimmerhoudende zandsteen uit het Boven Trias (Keuper) die gewonnen wordt nabij Heilbronn in Duitsland".
- Kolenzandsteen.
Was een donkere kiezelzandsteen uit de Geuldal in Zuid-Limburg. 
- Kylltal zandsteen.
Meestal roodachtig, soms geel of wit, goede bouwsteen (vooral vanaf de 19e eeuw), afkomstig uit het Eifelland ten noorden van Trier. Kylltal zandsteen wordt ook genoemd: Kylltaler, Kyllthaler, Kyllburger (vernederlandst tot Kijlbuger), Kordeler en Cordeler. Een voorbeeld is het Kurhaus in Scheveningen. (Uit "Nieuwsbrief Bouwhistorie" dec 2023, Timo G. Nijland, van Stichting Bouwhistorie Nederland.)
- Larochette zandsteen of Felser zandsteen (uit de groeve van Ernzen) of Luxemburger zandsteen.
Is licht van kleur, bijna wit tot beige. Afkomstig uit Luxemburg "Zijn fijne, dichte en regelmatige structuur en zijn grote drukvastigheid maken hem zeer geliefd voor monumentale gebouwen."
- Leistädter zandsteen of Dürkheimer zandsteen.
Is een wit tot gele, fijn tot middelkorrelige zandsteen. Mogelijk uitsluitend binnenshuis toe te passen i.v.m. kleimineralen?
- (Rode) Mainzandsteen of Rode zandsteen. 
"Karakteristiek zijn de duidelijke gelaagdheid, het voorkomen van putjes en kriskrasgelaagdheden. De steen heeft een klei- en ijzerhoudend bindmiddel." Veldspaat- en glimmerhoudende rode zandsteen. (Deze zandsteen werd Mainzandsteen genoemd omdat hij via de Main en de Rijn naar ons land kwam.)
- Maulbronner zandsteen.
Is een "onzuivere zandsteen met klei- en ijzerhoudend bindmiddel en kwarts. De steen kent verschillende kleurvarianten waarvan geel, geel gevlamd en rood gevlamd de belangrijkste zijn". Sommige soorten zijn niet weerbestendig. (Maulbronn, Baden-Württemberg, Duitsland.)
- Nesselberger zandsteen.
Gewonnen tussen Hameln en Hannover, Duitsland. De steen  lijkt sterk op de Obernkirchner.
- Neubrunner zandsteen (ook genoemd Weisser Mainsandstein, Zeiler Sandstein en Coburger Bausandstein) en Schönbrunner zandsteen.
Zijn afkomstig uit Oberfranken bij Bamberg (Itztal) en bij Coburg (Beieren) in Duitsland.
- Nivelsteiner zandsteen.
Is fijnkorrelige, bijzonder zuivere, witte to crèmekleurige zandsteen die gewonnen wordt nabij Herzogenrath in Duitsland, net over de grens ten noorden van Kerkrade. Nivelsteiner is een "zeer zuivere zandsteen [die] bestaat uit verkit zilverzand".
- Obernkirchner.
(Obernkirchen, gewonnen op de Bückeberge ten westen van Hannover, Duitsland). "De steen heeft een gele ondergrond met lichtbruine strepen van ijzerhydroxiden en een zwakke adering en is homogeen van structuur,
kleur en kwaliteit. Het breukvlak is fijnkorrelig zandsteen is zeer hard; de dom van Keulen is ermee gebouwd." Verkleurt naar donkerbruin. In de loop der eeuwen kan de steen licht afzanden. Obernkirchner is iets fijnkorreliger dan Bentheimer.
Obernkirchner zandsteen wordt ook Bückeberger zandsteen, Stadhagener zandsteen, Bremer zandsteen (Bremer Stein) en Weser zandsteen genoemd.
- Rakowicze.  
Is een "zuivere, wit tot beige zandsteen uit het Boven-Krijt die gewonnen wordt in het Lwówek Śląski district in Silezië, Polen"; wordt ook wel Rackwitzer Sandstein genoemd (was ooit Duits gebied).
- Reinhardtsdorfer zandsteen.
Variant "gwg" (grau/weiß/gelb) is een fijnkorrelige grijs-witte tot gele zandsteen uit de Elbe (Elbsandstein). De kleurveranderingen kunnen gelaagd of troebel en onregelmatig zijn. Kenmerkend zijn de vele fossiele resten die dit materiaal een onmiskenbare uitstraling geven. De steen is vorst- en weerbestendig en wordt voornamelijk buiten gebruikt, maar kan ook binnenshuis mooi worden toegepast." Geschikt voor alle soorten massief en geprofileerd steenwerk in restauratie- en nieuwbouwprojecten." (Sandsteine Deutschad)
- Stadhagener zandsteen.
Zie bij Obernkirchner.
- Udelfanger zandsteen.
Is geel-groen of geel-rood, bevat vaak wat leem en kan ongewenste gelaagdheid vertonen als het foutief gezaagd is. Verkleurt naar donkergrijs. "Het breukvlak is fijnkorrelig. Het is buitengewoon belangrijk om de steen te keuren op de aanwezigheid van leemlagen". (In de buurt van Trier, Duitsland.)
- Vredener zandsteen.
Waarschijnlijk een "kwartsitische zandsteen, (...) grijs, wit en gelig bruin van kleur, waarin veelvuldig ijzerbanden en ijzerkringen voorkomen". Het plaatsje Vreden ligt in Duitsland, niet ver van onze grens bij Winterswijk.
- Weser of Wezer zandsteen (bontzandsteen).
Is "fijn- tot middenkorrelig, uit het stroomgebied van de Weser in Noord-Duitsland. De zwerfstenen van bontzandsteen hebben een maximale doorsnee van enkele decimeters." (Geologie van Nederland) Zie bij Obernkirchner.

Sommige zandsteensoorten zijn eerder een zandige kalksteen, bijvoorbeeld Gobertanger, Balegemse (Ledesteen) en Baumberger steen, vandaar soms de term Baumberger kalksteen (hoewel sommige soorten duidelijk zandsteen zijn). Burgsteinfurt is een kalkzandsteen.

Reinigen van bijvoorbeeld sterk verontreinigd Bentheimer zandsteen kan goed met lasertechniek, die minder belastend is voor de gevel dan zandstralen of waterstralen. "De [laser]reiniging is alleen echt effectief als de kleur van de ondergrond licht is. Hierdoor wordt het licht van de laser optimaal weerkaatst." Nadeel van lasertechniek reinigen is dat het duur is en het verschil tussen vuil en schoon bij donkere steensoorten slecht te zien is.

Het verweren van zandsteen (Cultureel Erfgoed en Stichting ERM)
- Patineert over het algemeen donker, vooral op de regenkant. Bentheimer verkleurt van groengrijs tot zwart, Obernkirchner naar donkerbruin, Udelfanger wordt eveneens donkergrijs van kleur. Rode zandgesteenten behouden doorgaans op de regenkant beter hun kleur. De donkere laag wordt gevormd door vuil dat zich met bindmiddel uit de steen hecht aan het oppervlak.
- Bentheimer en Obernkirchner zandsteen kunnen in de loop der eeuwen licht afzanden. Doorgaans vertonen deze gesteenten echter nauwelijks sporen van verval.
- Udelfanger zandsteen en bonte zandsteen uit Asschaffenburg (beide vooral toegepast tegen het einde van de vorige eeuw) bevatten leemhoudende lagen. Wanneer de steen met een liggend leger is toegepast, ziet men op den duur diepe groeven ontstaan op deze plaatsen, bij toepassing met een staand leger (evenwijdig aan het gevelvlak) stoot de steen complete schollen af. (Leger is "bij natuurlijk gelaagde natuursteen de min of meer evenwijdige vlakken en lagen van de gelaagdheid, wat een gebrek kan zijn als de steen niet loodrecht op het leger wordt belast.")
- Zandsteen die geen leemhoudende lagen bevat, maar wel complete schollen afstoot, heeft doorgaans te lijden onder een hoge zoutbelasting. Vaak kan men op het breukvlak dan ook witte zoutuitbloeiingen waarnemen. Het zout kan in de steen terechtgekomen zijn door een schoonmaakbeurt in het verleden met agressieve middelen, maar bijvoorbeeld ook doordat de plek waar de steen is toegepast, wordt gebruikt als urinoir.
- Zandsteen verkleurt rood-roze wanneer het heeft blootgestaan aan hoge temperaturen. Dit komt doordat er een oxidatieproces plaatsvindt, waarbij ijzerverbindingen gevormd worden die de steen een andere kleur geven. Deze verkleuring is onschuldig. Wel kan de steen door de plotse temperatuurwisseling inwendig gescheurd zijn (gespat), wat pas aan het licht komt na langere tijd (bijvoorbeeld door bevriezing van water in deze scheuren)."

Zandsteen wordt in Vlaanderen ook silicaatsteen genoemd, maar helaas heeft ook het metselblok van bijvoorbeeld Silka, een kalkzandsteen kunststeen, de naam silicaatsteen.

Werken met zandsteen en de gezondheid
Door het zandsteenbesluit is het bewerken van alle zandsteensoorten voor de bouw in Nederland in beginsel verboden (sinds 1951). Herstelwerk, restauraties e.d. zijn vaak een uitzondering op deze regel.
Omdat het werken met zandsteen door de fijne korrel slecht kan zijn voor de gezondheid (longen), kan het STOP-principe overwogen worden. Bij STOP staat S voor Substitutie (iets anders toepassen), T voor Technische beheersmaatregelen (bijvoorbeeld apparatuur met stofafzuiging), O voor Organisatorische maatregelen (bijvoorbeeld alleen speciaal opgeleid personeel in betreffende ruimtes), P voor Persoonlijke beschermingsmiddelen (als laatste redmiddel). Bron Achtergronddocument "Omgaan met zandsteen", achtergronddocument van URL 4007 Steenhouwwerk, uitgegeven door Stichting ERM.

zandsteen, sint pieterskerk, leuven (belgiumview):

obernkirchner zandsteen in hedendaagse architectuur (diözesanbibliothek münster, duitsland, obernkirchner sandstein):

klieven of kloven van zandsteen; bentheimer zandsteen wordt nog altijd gewonnen in groeve romberg (foto's uit tijdschrift gea, lvga, bij een demonstratie van natursteinwerke monser):

een rozekleurige zandsteen:

een paar soorten zandsteen; klik voor groter (tuinvisie):

1000 jaar oud obernkirchner zandsteen, zonder chemicaliën en andere beschermende maatregelen; klik voor groter (obernkirchner sandstein):

Kijk ook eens op Obernkirchener Zandsteen.

Zie ook natuursteen, gesteentecyclus, das Sandsteinmuseum Bad Bentheim, Baumberger Sandstein Museum, Obernkirchner Sandstein.
Verg. kalksteen, kalkzandsteen, ijzerzandsteen.

Eng. sandstone; 
Du. Sandstein