zandsteen

Zandsteen is een natuursteen. Zandsteen is een sedimentgesteente dat bestaat uit kwartskorrels die met elkaar verbonden werden met een bindmiddel (leem, kalk e.d., soms combinaties). Er bestaan ook gekleurde versies (rood, bruin, paars) die ijzer of andere metalen bevatten.
De duurzaamheid van zandsteen is sterk afhankelijk van de groeve; soms is een zandsteen na 50 jaar al verweerd, soms duurt dat eeuwen. 

Zandsteen werd in de 16e eeuw overvloedig gebruikt in combinatie met metselwerk (in Vlaanderen bak- en zandsteenbouw genoemd). Zandsteen wordt na verloop van jaren zwart. Om dat tegen te gaan werden zandstenen ornamenten soms met een zandsteenkleur oververfd.

Bijvoorbeeld de Gildehauser- en Bentheimerzandsteen (meestal geelachtig) zijn ongeveer 125 miljoen jaar geleden, in het Onder-Krijt, ontstaan.Wat nu Twente is, was toen zee en op de bodem van deze zee werden dikke pakketten zand en klei afgezet. Zeewater is kalkrijk. Door deze kalk werden de zandkorrels aaneengekit tot zandsteen. De klei veranderde door de druk van de erboven liggende lagen in leisteen. Door opheffing en erosie zijn de verhogingen van Losser, Gildehaus en Bentheim ontstaan.

Avender zandsteen, ook Avesnessteen of steen van Avesnes genoemd, is kalkhoudend en geschikt voor decoratieve toepassingen.
Balegemse zandsteen (Ledesteen) is meer een zandige kalksteen.
Baumberger zandsteen, kalkrijk en met een fijne korrel, is zeer geschikt om in te beeldhouwen en verweert wat sneller, maar wordt wel toegepast voor maaswerk van ramen (traceringen). Baumberger is soms ook meer een zandige kalksteen dan een kalkhoudende zandsteen.
Bentheimer zandsteen is geelwit, soms roze, soms bruin gevlekt (door geoxideerde ijzerdeeltjes wordt zandsteen donkerbruin), en verweert grijs tot zwart. Dit type zandsteen wordt toegepast voor renovatie, grafzerken, tuinaanleg en voor het beeldhouwen. Vanaf de 13e eeuw wordt er al Bentheimer zandsteen gewonnen. In Bad Bentheim is nog één groeve actief met de winning: "In groeve Romberg zal de firma Natursteinwerk Monser GmbH uit het nabijgelegen Nordhorn naar verwachting nog enkele tientallen jaren  met de zandsteenwinning door kunnen gaan" (Tijdschrift Gea, juni 2023, LVGA).
Bremer zandsteen of Bremer Stein is roodachtig, zie bij Oberkirchner. 
Bückeberger zandsteen, zie bij Oberkirchner.
Gildehauser zandsteen is rijk aan fossielen en niet geschikt als bouwsteen, meestal geelachtig.
Gobertanger zandsteen is meer een zandige kalksteen.
Haltern zandsteen: "een deel van deze zandsteen is door een relatief hoog gehalte aan mangaan enigszins zwart gekleurd, vooral aan de zonzijde" (Wikipedia).
Heilbronner zandsteen is een "groenig bruinige, glimmerhoudende zandsteen uit het Boven Trias (Keuper) die gewonnen wordt nabij Heilbronn in Duitsland".

Kolenzandsteen was een donkere kiezelzandsteen uit de Geuldal in Zuid-Limburg. 
Kylltal zandsteen, meestal roodachtig, soms geel of wit, goede bouwsteen (vooral vanaf de 19e eeuw), afkomstig uit het Eifelland ten noorden van Trier. Kylltal zandsteen wordt ook genoemd: Kylltaler, Kyllthaler, Kyllburger (vernederlandst tot Kijlbuger), Kordeler en Cordeler. Een voorbeeld is het Kurhaus in Scheveningen. (Uit "Nieuwsbrief Bouwhistorie" dec 2023, Timo G. Nijland, van Stichting Bouwhistorie Nederland.)
Maulbronner zandsteen is een "onzuivere zandsteen met klei- en ijzerhoudend bindmiddel en kwarts. De steen kent verschillende kleurvarianten waarvan geel, geel gevlamd en rood gevlamd de belangrijkste zijn". Sommige soorten zijn niet weerbestendig.
Neubrunner zandsteen (ook genoemd Weisser Mainsandstein, Zeiler Sandstein en Coburger Bausandstein) en Schönbrunner zandsteen, zijn afkomstig uit Oberfranken bij Bamberg (Itztal) en bij Coburg (Beieren).
Nivelsteiner zandsteen is fijnkorrelige, bijzonder zuivere, witte zandsteen die gewonnen wordt nabij Herzogenrath in Duitsland, over de grens bij Kerkrade.
Oberkirchner zandsteen is zeer hard; de dom van Keulen is ermee gebouwd. Oberkirchner zandsteen wordt ook Bückeberger zandsteen, Stadhagener zandsteen, Bremer zandsteen (Bremer Stein) en Wezer zandsteen genoemd.
Rakowicze is een "zuivere, wit tot beige zandsteen uit het Boven-Krijt die gewonnen wordt in het Lwówek Śląski district in Silezië, Polen"; wordt ook wel Rackwitzer Sandstein genoemd.

Stadhagener zandsteen, zie bij Oberkirchner.
Udelfanger zandsteen kan ongewenste gelaagdheid vertonen als het foutief gezaagd is; "het is buitengewoon belangrijk om de steen te keuren op de aanwezigheid van leemlagen".
Vredener zandsteen, waarschijnlijk een "kwartsitische zandsteen, (...) grijs, wit en gelig bruin van kleur, waarin veelvuldig ijzerbanden en ijzerkringen voorkomen". Het plaatsje Vreden ligt in Duitsland, niet ver van onze grens bij Winterswijk.
Wezer zandsteen, zie bij Oberkirchner.

Sommige zandsteensoorten zijn eerder een zandige kalksteen, bijvoorbeeld Gobertanger, Balegemse (Ledesteen) en Baumberger steen, vandaar soms de term Baumberger kalksteen (hoewel sommige soorten duidelijk zandsteen zijn). Burgsteinfurt is een kalkzandsteen.

Reinigen van bijvoorbeeld sterk verontreinigd Bentheimer zandsteen kan goed met lasertechniek, die minder belastend is voor de gevel dan zandstralen of waterstralen. "De [laser]reiniging is alleen echt effectief als de kleur van de ondergrond licht is. Hierdoor wordt het licht van de laser optimaal weerkaatst." Nadeel van lasertechniek reinigen is dat het duur is en het verschil tussen vuil en schoon bij donkere steensoorten slecht te zien is.

Wat betreft het verweren van zandsteen (Cultureel Erfgoed en Stichting ERM):
- Patineert over het algemeen donker, vooral op de regenkant. Bentheimer verkleurt van groengrijs tot zwart, Obernkirchner naar donkerbruin, Udelfanger wordt eveneens donkergrijs van kleur. Rode zandgesteenten behouden doorgaans op de regenkant beter hun kleur. De donkere laag wordt gevormd door vuil dat zich met bindmiddel uit de steen hecht aan het oppervlak.
- Bentheimer en Obernkirchner zandsteen kunnen in de loop der eeuwen licht afzanden. Doorgaans vertonen deze gesteenten echter nauwelijks sporen van verval.
- Udelfanger zandsteen en bonte zandsteen uit Asschaffenburg (beiden vooral toegepast tegen het einde van de vorige eeuw) bevatten leemhoudende lagen. Wanneer de steen met een liggend leger is toegepast, ziet men op den duur diepe groeven ontstaan op deze plaatsen, bij toepassing met een staand leger (evenwijdig aan het gevelvlak) stoot de steen complete schollen af. (Leger is "bij natuurlijk gelaagde natuursteen de min of meer evenwijdige vlakken en lagen van de gelaagdheid, wat een gebrek kan zijn als de steen niet loodrecht op het leger wordt belast.")
- Zandsteen die geen leemhoudende lagen bevat, maar wel complete schollen afstoot, heeft doorgaans te lijden onder een hoge zoutbelasting. Vaak kan men op het breukvlak dan ook witte zoutuitbloeiingen waarnemen. Het zout kan in de steen terechtgekomen zijn door een schoonmaakbeurt in het verleden met agressieve middelen, maar bijvoorbeeld ook doordat de plek waar de steen is toegepast, wordt gebruikt als urinoir.
- Zandsteen verkleurt rood-roze wanneer het heeft blootgestaan aan hoge temperaturen. Dit komt doordat er een oxidatieproces plaatsvindt, waarbij ijzerverbindingen gevormd worden die de steen een andere kleur geven. Deze verkleuring is onschuldig. Wel kan de steen door de plotse temperatuurwisseling inwendig gescheurd zijn (gespat), wat pas aan het licht komt na langere tijd (bijvoorbeeld door bevriezing van water in deze scheuren)."

Zandsteen wordt in Vlaanderen ook silicaatsteen genoemd, maar helaas heeft ook het metselblok van bijvoorbeeld Silka, een kalkzandsteen kunststeen, de naam silicaatsteen.

Werken met zandsteen en de gezondheid
Omdat het werken met zandsteen door de fijne korrel slecht kan zijn voor de gezondheid (longen), kan het STOP-principe overwogen worden. Bij STOP staat S voor Substitutie (iets anders toepassen), T voor Technische beheersmaatregelen (bijvoorbeeld apparatuur met stofafzuiging), O voor Organisatorische maatregelen (bijvoorbeeld alleen speciaal opgeleid personeel in betreffende ruimtes), P voor Persoonlijke beschermingsmiddelen (als laatste redmiddel).
Achtergronddocument "Omgaan met zandsteen" (achtergronddocument van URL 4007 Steenhouwwerk, uitgegeven door Stichting ERM).
Als vervanging van zandsteen werd kalkzandsteen als kunststeen gemaakt op basis van zand. Voordeel was de beschikbaarheid en dat geometrische vormen e.d. in de kunststeen eenvoudig zijn aan te brengen in de vorm, bijvoorbeeld met Jugendstil-ornamenten.

zandsteen, sint pieterskerk, leuven (belgiumview):

oberkirchner zandsteen in hedendaagse architectuur (diözesanbibliothek münster, duitsland, oberkirchner sandstein):

bentheimer zandsteen wordt nog altijd gewonnen in groeve romberg (foto's uit tijdschrift gea, lvga, bij een demonstratie van natursteinwerke monser):

een rozekleurige zandsteen:

een paar soorten zandsteen; klik voor groter (tuinvisie):

1000 jaar oud oberkirchner zandsteen, zonder chemicaliën en andere beschermende maatregelen; klik voor groter (oberkirchner sandstein):

Kijk ook eens op Obernkirchener Zandsteen.

Zie ook natuursteen, gesteentecyclus, das Sandsteinmuseum Bad Bentheim, Baumberger Sandstein Museum, Oberkirchner Sandstein.
Verg. kalksteen, kalkzandsteen, ijzerzandsteen.

Eng. sandstone; 
Du. Sandstein