zand

Zand is een los (niet geconsolideerd), korrelig materiaal erosieproduct afkomstig van rotsformaties. Als grondsoort bestaat zand uit minerale deeltjes met een korrelgrootte (korreldiameter) tussen de 0,063 en 2 mm. Het is een in het water, rivier of zee, afgezet materiaal. Zand is een waterdoorlatende grondsoort. Zand geeft een goed draagvlak voor een gebouw omdat het nauwelijks samendrukbaar is.

Naast de korrelgrootte is de korrelverdeling van zand belangrijk: bij zand van verschillende korrelgroottes kunnen de holle ruimten tussen de grotere korrels worden ingenomen door de kleinere zandkorrels. Hierdoor ontstaat een compacter massa waardoor de samendrukbaarheid afneemt en het zand een steviger basis vormt.

Zand is een belangrijk bouwmateriaal. Het wordt als toeslagmateriaal gebruikt in metsel-, stukadoors- en betonmortels. Afhankelijk van de plaats van de zandwinning worden o.m. onderscheiden: duinzand, stuifzand of bergzand en rivierzand. Zand bestaat vrijwel geheel uit kwarts (siliciumoxide). Daardoor is zand ook de belangrijkste grondstof voor het fabriceren van glas.

Soorten zand
- Betonzand, ook wel vloerenzand genoemd (voor zandcementvloeren), is zand met een korrelgrootte van 0-4 mm (meestal 2-4 mm; dus ook met korrels groter dan wat we eigenlijk zand noemen). Het is een grove zandsoort voor aanmaak van betonmortel. Zand is een toeslagstof bij de vorming van beton.
- Brekerzand is fijn materiaal dat ontstaat bij het breken van grind en natuursteen (verg. brekerszand)
- Brekerszand (brekerzeefzand, sorteerzeefzand) is fijn restmateriaal dat overblijft na breken van beton en ander slooppuin om dat te kunnen recyclen (verg. brekerzand; zie ook bsa-granulaat).
- Dekzand is het zand dat in de geologische periode die Weichselien heet, zo'n 20.000 jaar geleden, grote delen van Nederland bedekte. Omdat het door de wind is aangevoerd, wordt het ook eolisch zand genoemd of stuifzand; de korrelgrootte is 150-210 µm.
- Drainagezand is een grove, natuurlijke zandsoort die goede waterdoorlatende eigenschappen heeft. Het zand is vrij grof van structuur waardoor water goed door het drainagezand heen kan stromen (met dank aan Zandbestellen).
- Fijn zand is zand met een korrelgrootte van 63 tot 210 µm (gradaties uiterst fijn, zeer fijn en matig fijn; zie de tabel onderaan de pagina).
- Grof zand heeft een korrelgrootte van 210 tot 2000 µm (gradaties matig grof, zeer grof en uiterst grof; zie de tabel onderaan de pagina). Vroeger werd bij de bereiding van beton ook "zand" toegepast met een korrelgrootte tot 4 mm; de fractie van 2 tot 4 mm behoort tot het fijne grind.
- Klapzand of plaatzand is fijn zand en kan eventueel onder de bestrating van tegels en straatwerk worden gebruikt, hoewel daarvoor straatzand of brekerzand meer geschikt zijn.
- Metselzand wordt gebruikt voor het metselen van muren; de sterkte van metselzand/cement wordt bepaald door de korrelgrootte. Meestal wordt voor metselzand een korrelgrootte van 1-2 mm aangehouden.
- Löss is een ook door de wind gevormde geelachtige afzetting. Löss is een zeer gelijkmatige fijnkorrelige grondsoort waarvan het overgrote deel van de korrels is kleiner dan 0,063 mm (te zien als zéér fijn zand met kalkdeeltjes, de korrelgrootte ligt tussen klei en "echt" zand).
- Olivinezand is een zandsoort die, eventueel gemengd met water om stofvrij te reinigen, wordt toegepast om gevels of vloeren met coatinglagen te reinigen.
- Ophoogzand of vulzand is een ongezeefde soort zandsoort en dus meestal met schelpen e.d. er nog in en wordt toegepast om straatwerk op te hogen. Aan de vorm of korrelgrootte worden geen eisen gesteld. De kleur van ophoogzand is meestal grijs of grijs-bruin. Het is één van de goedkoopste soorten zand.
- Rivierzand is geelbruin en scherp.
- Speelzand (zandbakzand) is zand om in te spelen omdat het schoon en zacht is, geen scherpe hoeken en haken bevat en iets plakt zodat ermee in de zandbak "gebouwd" kan worden. Vaak korrel 0-1 mm dus zeer fijn, ook te gebruiken om dunne voegen tussen tegels te vullen.
- Straatzand  wordt toegepast voor het ondersteunen van straatwerk: het laat zich gemakkelijk uitvlakken en laat goed water door.
- Valdempzand, ook wel valdempend zand genoemd, is een 0/2 zand (korrelgrootte van bijna 0 tot 2 mm) wat conform de norm NEN-Valondergronden dient geleverd te worden. In deze norm ligt bijvoorbeeld vastgelegd dat de onderfractie van het zand zeer beperkt mag zijn. De belangrijkste eigenschappen van dit zand zijn dat het niet verdicht, dat het waterdoorlatend is zodat het niet vastvriest in de winter en dat het niet te grof of scherp is om verwondingen te voorkomen (met dank aan Zandbestellen).
- Vloerenzand is een zeer grove zandsoort voor gebruik in vloeren en voldoet aan hoge eisen.
- Zeezand is fijn en rondkorrelig.
- Zilverzand is een wit, fijnkorrelig, kwartsrijk, zuiver zand met een gering ijzergehalte (meestal betrekkelijk fijn zand, bijvoorbeeld 0-0,3 mm). 
- Naast zand als grondsoort komt zand vaak voor in de vorm van kleihoudend of grindhoudend zand.

Het soort zand waar we in de bouw mee te maken hebben, is ontstaan bij de verwering van gesteenten, het wordt detritisch zand genoemd (detritus is "afval", vanwege verwering).
Biogene zanden zijn (deels) gevormd door levende organismen als dieren (schelpjes), planten en micro-organismen (biogeen komt van bios is "leven" en genesis is öntstaan").
Zandbalans is situatie van de hoeveelheid zand in een gebied: "als ergens meer zand wegspoelt dan wordt afgezet, is er sprake van een negatieve zandbalans". (Aquo)

Kenmerken van grind en zand:
- hoofdzakelijk kwarts
- kristallijne structuur (isotroop): naar alle zijden gesloten
- afmetingen van de deeltjes hebben in drie richtingen dezelfde orde van grootte (korrelgrootte-bereik)
- deeltjes zijn zeer stabiel (chemisch inert)
- mechanisch gezien zeer sterk
- de structuur van de korrels is onsamenhangend (los; enige samenhang in aanwezigheid van water omdat waterdruppels capillaire krachten uitoefenen op de korrels)
- indeling naar hoeveelheid leem in het zand: "leemarm zand bevat 0-10% leem, lemige zandgrond 10-50% leem en leemgrond meer dan 50%" leem.

Resulterend in: 
- onsamenhangend
- goed doorlatend (zie bij permeabiliteit)
- weinig samendrukbaar
- goede bouwgrond (zand).

Op de foto's boven
De foto linksboven geeft een beeld van funderingsherstel door het paalfundering op een diepere zandlaag, uitgevoerd door Friso Bouwgroep onderdeel Jurriëns. De foto rechtsboven toont een zeer fraai voorbeeld van het bouwen met alleen maar zand en water in de Heeswijkse Kampen, wat helaas een kort leven gegeven is. De andere foto's tonen zandwinning uit een rivier (Pistezand Imvalo) en uit de formatie van Enschede die een rivierafzetting is (Paleontica).

Niet op de foto's, maar zand wordt vaak toegepast om nieuw land te scheppen of, als zandmotor, om de zandkust te vergroten. Voor de zandmotor werd 21,5 miljoen m3 zand opgespoten, dat echter niet meer is gebleken dan een recreatiegebied en hoogstwaarschijnlijk na een aantal decennia weer in zee verdwijnt; echt nuttig is het dus waarschijnlijk niet geweest. Er zijn tijdens het opspuiten ca. 2500 stenen artefacten gevonden; het is natuurlijk niet altijd "als je er één gezien hebt, heb je ze allemaal gezien", maar zeer waardevol is dit niet. Voor de Tweede Maasvlakte hebben baggeraars 240 miljoen m3 zand aangebracht.

De foto onder geeft een paar voorbeelden van de 45.000 "zanden" van het Sandmuseum (van Ralf Hermann). Voor de echte zandverzamelaars is de soort mineralen of andere stoffen die bij of aan de zandkorrels zitten van belang. Deze zanden bevatten bijvoorbeeld calciet (kalk), ijzer, olivijn, pyriet, granaat, magnetiet, minuscule schelpjes (foraminiferen), amazoniet, veldspaat.

klik voor groter:

korrelgroottes van klei tot blokken, met benamingen en toepassingsgebieden; klik voor groter! (zie ook grind, silt en klei):

Grond (veen, klei o.d.) met een hoog zandgehalte wordt magere grond genoemd.
De vaste zandlaag, vaste laag of vaste grondslag is is de draagkrachtige laag waar de fundering op rust; deze vaste laag is meestal een dikkere zandlaag.

De oorsprong van het woord zand is mogelijk in verband te brengen met de Protogermaanse stam sund (uiteen, stuk; denk aan het woord "zonder"); de oorspronkelijke betekenis zou dan "wat kleingemaakt of verbrijzeld is" kunnen zijn; bron Etymologiebank.

Met dank aan Landelijke Vereniging voor Geologische Activiteiten (LVGA).

Zie ook geologische begrippen van Natuurinfomatie, zand van Geologie van Nederland, grondsoort, porositeit en Vitruvius Boek II Hoofdstuk 5.
Zie ook fractie, zeeffractie, fijnheid(s)modulus, gestabiliseerd zand, glas (zand is een bestanddeel van glas), kalkzandsteen, leemsteen, mineraal, ondersabelen, ontmengen, steenmeel, stroomrug, vaste zandlaag, verzanden, wadi, zandcement, zandpaal, zandsteen, zandvang.

Eng. sand