Gotiek (1135-1500)

De Gotiek is de in het begin van de 12e eeuw in Frankrijk ontwikkelde bouwkunst, de opvolger van de Romaanse bouwkunst. Zeer belangrijk is de nieuwe constructiemethode waarbij de massa van de overspanning d.m.v. ribben, zuilen en luchtbogen wordt gedragen. De muur verloor hierdoor haar dragende functie, kon van grote hoge vensters worden voorzien en de gebouwen konden veel hoger worden. Een gotisch gebouw kan als een voorbeeld van skeletbouw gezien worden. 

Kenmerken van de Gotiek:
- kathedralen in de vorm van kruiskerken (basilieken), met hoofdaltaar en zijaltaren
- skeletconstructie van bogen en kolommen; het geraamte is deels buiten het gebouw door de luchtbogen  
- door de hogere ramen treedt meer licht naar binnen
- door het relatief dunne skelet en het binnentreden van meer licht ontstaat meer een gevoel van openheid dan in de lagere, donkere Romaanse kerken
- het meest typerende motief is de spitsboog (de spitsboog geeft de belasting beter door dan de Romaanse boog, minder spatkrachten van het gewelf)
- luchtbogen (om de binnenruimte licht en ruimtelijk te houden is de constructie naar buiten gebracht)
- roosvensters, vaak een groot roosvenster boven het portaal
- hoge glas-in-lood-ramen met vaak gebrandschilderd glas  
- er zijn vaak twee westtorens (vaak toch één door brand of gebrek aan geld)
- vernieuwend gewelftype is het kruisribgewelf (in plaats van het koepelgewelf van de Romaanse bouwkunst)
- vooral in de late Gotiek ook vaak stergewelf, netgewelf en waaiergewelf
- het omhoogstrevende wordt soms geaccentueerd door schalken

- er is een kooromgang en er zijn vaak straalkapellen

- in de latere Gotiek gaan de ribben van het gewelf vloeiend over in de ribben van de kolommen (bundelpijlers)
- naast religieuze motieven werden lokale symbolen toegepast voor beeldhouwwerk (monsters, fabeldieren)
- decoraties in de vorm van hogels, kruisbloemen, koolbladen, wimberg, driepas, ajour e.d.
- de late Gotiek kenmerkt zich door de flamboyantstijl, nog meer geconcentreerd op decoraties, technische perfectionering, soms bijna experimentele bouw 
- het omhoogstrevende karakter past goed bij de godsdienstige betekenis (verticaal stond in de Middeleeuwen voor het spirituele, horizontaal voor het materiële), hoewel ook wel burgerlijke bouw in deze stijl werd uitgevoerd.

De eerste "gotische" bouwwerken zijn de kathedraal St. Étienne van Sens (1135, op initiatief van aartsbisschop Henri Sanglier, gebruik van het kruisribgewelf) en de abdijkerk van St. Denis (1140, ten noorden van Parijs, de abt Suger laat de kerk verbouwen, beide in het Ile de France. Over het algemeen wordt St. Denis als eerste genoemd.

Perioden in de Gotiek in de bouwkunst die elkaar, zeker internationaal, overlappen: 
1135-1200 vroege Gotiek (Romanogotiek, eenvoudige raamtraceringen)
1200-1400 Gotiek, hoge Gotiek of hooggotiek ("art rayonnant")
1400-1500 late Gotiek of flamboyante Gotiek ("art flamboyant")

De Brabantse Gotiek is een variant van de Gotiek in Vlaams en later ook Nederlands Brabant, vooral met lichte natuursteen en veel details.
De Demergotiek is een variant van de Brabantse Gotiek, in Vlaams Brabant, dat gekenmerkt wordt door de donkere, roestbruine ijzerzandsteen, soms in combinatie met witte kalksteen.
De Kempense Gotiek is veel eenvoudiger.
De Nederrijnse Gotiek is een variant van de Gotiek in het westen van Noordrijn-Westfalen (Duitsland) en het midden en oosten van Nederland. Kenmerkend is het veelvuldig gebruik van baksteen.

De benamingen van de Gotiek in Engeland zijn:
1170-1240 Early English, ook wel: Lancet Style; te vergelijken met de vroege Gotiek; karakteristiek zijn het dubbele dwarsschip en de zogenoemde schermgevels waarbij de torens minder hoog zijn; kenmerkend zijn spitsbogen en vooral lancetvensters (zonder maaswerk), hoge muren, gewelfde stenen daken.
1240-1350 Decorated Style, ook wel: Curvilinear Style; accent op gebogen lijnen, versieringen (rijke ornamentatie) i.p.v. structurele vernieuwingen, veel stenen maaswerk, gewelfribben die uit meer ribben naast elkaar bestaan (bijvoorbeeld met liernes en tiercerons), "parallelle raamstijlen die elkaar kruisen en doorsnijden",  vaak kielbogen. De beginperiode van de Decorated Style wordt ook wel Geometric Style of Geometrical Style genoemd, gekenmerkt door geometrisch maaswerk. Daarna kwam meer nadruk te liggen op gebogen lijnen (vandaar curvilinear).
1350-1500 Perpendicular Style, de verticale lijn domineert, smalle panelen, zeer grote raampartijen, waaiergewelven, hanggewelven; perpendicular betekent "loodrecht"; in de 15e eeuw meer gotische colleges dan kerken.

De Portugese, Laat-Grotische Manuelstijl combineert gotische kenmerken met maritieme: door de ontdekkingsreizen kregen maritieme attributen meer aandacht (alles wat met de zee te maken heeft; ankers, kabels, touwen, gevlochten touwen, schelpen, zeewier). De stijl is genoemd naar de in Portugal heersende vorst Manuel I (koningschap 1495-1521).

gotiek, kathedraal st. étienne, sens, frankrijk, 1135 (universalis):

gotiek, nog een kerk met maar één echte toren, abdijkerk st. denis, 1140 (parochie sint denis):

gotiek, notre dame kathedraal coutances, frankrijk (john sell cotman, wikipedia):

en het interieur van deze normandische katheraal in coutances (normandie-tourisme):

voorbeeld van de engelse gotiek (waarschijnlijk decorated period), wells cathedral, somerset (foto david illif, wikipedia):

kathedraal van canterbury:

luchtboog (boston college):

vensters uit de engelse gotiek (north norfolk disctrict council): early english style, lancetvenster, blakeney church, 13e eeuw:

decorated style, maaswerk venster, cley church, 14e eeuw:

perpendicular style, maaswerk venster, worstead church, 15e eeuw:

een voorloper van de gotiek, mede door de twee westtorens, de st. etienne in caen, frankrijk, start bouw in 1063 (t. taylor, wikipedia):

Met dank aan Geschiedenis van de Bouwkunst (Van Heuvel en Verbrugge, 1996), Grote Nederlandse Larousse Encyclopedie, Encyclopaedia Universalis, Steve Cadman, Boston College en North Norfolk Disctrict Council.

Zie voor afbeeldingen vooral Gotique de France.
Verg. Neo-Gotiek.

Eng. Gothic (style)