zerk

Ook: grafzerk, grafsteen. Een zerk is een deksteen (dekplaat) van een graf. Oorspronkelijk was een zerk een deksteen van een doodskist, maar de betekenis is verbreed naar die van een meestal rechthoekige, liggende steen op het graf. De zerk bevat meestal een opschrift met de naam en geboorte- en sterfdatum van de overledene en een voor de overledene karakteristieke tekst (het zogenoemde epitaaf of epitafium), foto of andere gedenktekens. De geboortedatum van de overledene wordt vaak met een ster aangeduid en de sterdatum met een rechtopstaand kruisje.

Sommige beheersers van begraafplaatsen eisten ooit dat een zerk in een speciaal formaat en van een speciaal materiaal moest zijn uitgevoerd, wat niet alleen een onpersoonlijk maar ook een saai resultaat gaf. Gelukkig zijn er tegenwoordig allerlei mogelijkheden om een zerk of staande grafsteen een persoonlijk karakter te geven, ook voor de gewone burger, in o.m. natuursteen (vaak marmer, graniet, keien), beton, baksteen, hout, glas.

Lange tijd werd met een zerk niet alleen het graf aangegeven, maar diende de zerk ook om anderen aan te sporen te bidden voor het zielenheil van de overledene. Het doel van een zerk of columbarium (een muur waarin urnen geplaatst zijn) is in ieder geval dat men nog eens terug kan komen om de overledene te herdenken. Uitgestrooide as mist dat voor velen belangrijke aspect: voor de (nog) levenden dat er hoop is dat de nabestaanden eens aan je denken bij je graf of plaatsje in het columbarium; voor de nabestaanden dat zij nog eens naar het graf of columbarium van de overledene kunnen.

Van de zerken die in kerkvloeren liggen, zijn vaak nog goed de opschriften te lezen, ondanks het feit dat men erover kan lopen. In de tijd dat men in kerken begroef was het wel noodzakelijk te blijven betalen voor het "onderhoud" anders werd het graf hergebruikt. Bij hergebruik van het graf werd de steen omgedraaid en van een nieuw opschrift voorzien.  Op deze manier kreeg de zerk dus een tweede leven.

Veel zerken in kerkvloeren hebben aan het voeteneinde een zogenoemd wolfgat (wolfsgat). Een wolfgat is een kuiltje in de steen waar een speciale tang in wordt geplaatst (een wolf of steenwolf), waarmee de grafstenen gemakkelijk konden worden gelicht. De afmeting van het gat is afgestemd op het te hijsen gewicht (de zerk). "Nu zijn de wolfgaten vaak met mortel gevuld." (Natuursteenbestek: "Zwaluwstaartvormig gat in het bovenvlak van een werkstuk, waarin nauwsluitend een wolf kan worden bevestigd.")

Zerken in kerken zijn niet onder invloed van het weer vergaan en worden ook bijna nooit meer hergebruikt, waardoor nog veel oude zerken bewaard zijn gebleven. De zerk van een zogenoemd algemeen graf wordt tegenwoordig, met de overblijfselen van de overledene, soms al na 10 jaar verwijderd (het graf wordt geruimd).

Kinderen waren nog niet gedoopt als ze dood geboren werden of heel jong stierven. Deze ongedoopte baby's werden lang geleden wel vaker vlak naast de kerkmuur begraven, zodat ze alsnog werden gedoopt door het regenwater dat van het gewijde gebouw druppelde...

In vroeger tijden werden zerken alleen door de welgestelden aangeschaft, soms al voordat de persoon was overleden. Bij familiegraven is dat vaak nog zo; als er iemand van de familie of het gezin is gestorven, wordt de zerk gelicht, de overledene bijgeplaatst, aan de zerk wordt het gewenste opschrift toegevoegd en de zerk wordt teruggeplaatst.

Zerken zijn soms uitzonderlijk fraai uitgevoerd. Op bijvoorbeeld de begraafplaats Père Lachaise in Parijs zijn veel uitbundige grafstenen van bekende personen te zien (zie de site van Père Lachaise, een paar voorbeelden onderaan de foto's). 

Opmerkingen:
- In plaats van begraven in een kist, kan ook gekozen worden voor een lijkwade of een opbaarplank, bij voorkeur van afbreekbaar materiaal.
- Wanneer een (familiegraf)graf eigenlijk te klein is omdat bijvoorbeeld het maximaal aantal personen al begraven is, is te overwegen de as van de overledene te begraven op het (familie)graf. Ook bestaat de mogelijkheid om een biologische urn: de as van de overledene wordt hierin geplaatst (waarschijnlijk samen met wat aarde) en voorzien van een zaailing of klein boompje; bij een koophuis is de biologische urn ook natuurlijk in de eigen tuin te planten.
- Bij of onder een zerk vond en vindt ook wel de as van familie of vrienden een rustplaats, al of niet in een urn; as die anders verstrooid zou worden. Dat geeft toch aan dat een duidelijke plaats van een graf zeer belangrijk kan zijn, in de vorm van een zerk, grafveld of columbarium (urnenbewaarplaats).
- Voor joden is een begraafplaats een tijdelijke rustplaats, dus geen dodenakker maar een huis des levens. 
- De ruimte op de begraafplaats bij de rooms-kaholieke kerk in Volendam was zó beperkt dat de begraafplaats verhoogd werd en er weer drie kisten een plaatsje vonden; hierdoor staan de verticale zerkjes dicht bij elkaar.

klik op de afbeeldingen voor groter zerk op een joodse begraafplaats; helaas zijn er geen steentjes te zien van de bezoekers (ned. kring voor joodse genealogie):

zerken in de grote of st. nicolaaskerk in vollenhove (henk van heerde):

de plaats van de overledene onder de vloer in oude kerken werd "kelder" genoemd, nicolaïkerk, utrecht (foto joostdevree):

hedendaagse zerk met staand gedeelte (foto joostdevree):

hedendaagse zerk van gegolfd glas (den hollandsche):

twee uitgebouwde zerken op père lachaise: (oscar wilde)

(frédéric chopin)

zerk met qr-code geeft informatie over de overledene (op de foto zijn de naamgegevens verwijderd; met dank aan waals weekblad):

wolf (het metalen hijswerktuig) en wolfgat (het zwaluwstaartvormige gat); eerst wordt het lichtgrijze gedeelte in het wolfgat gedaan, waarna het middendeel er tussen wordt geperst; dat zorgt ervoor dat de wolf in het wolfgat vastzit en de steen gehesen kan worden (foto satrughna):

wolf; bij deze wolf wordt waarschijnlijk het middendeel diep in het wolfgat gedaan, waarna de twee andere metalen delen net nog door de smalle opening kunnen; bij omhoogtrekken zit de wolf opgesloten in het gat en is de steen op te hijsen (cultureel erfgoed):

De term zerk is wat in onbruik geraakt; meestal wordt nu gesproken over grafsteen of grafmonument.

Andere termen voor zerk zijn: dekplaat, deksteen, dekplaat van een graf, grafgesteente, grafplaat, grafsteen, lijksteen, stèle; met dank aan MWB Mijnwoordenboek.
Een dekzerk is een oude benaming van een natuurstenen afdekplaat op metselwerk.

De term zerk is ontleend aan het vulgair Latijnse sarcus (doodskist), verkorting van het Laatlatijnse sarcophagus (doodskist; stenen doodskist), ontleend aan het Griekse sarkophagos (id.), zelfstandig gebruik van lithos sarkophagos, letterlijk "vleesetende steen", waarin het bijvoeglijk naamwoord is gevormd uit sarx (vlees), genitief sarkos, en phagein (eten); bron Etymologiebank.

De term epitaaf (kenmerkend opschrift op een grafsteen) is afkomstig van het Latijnse epitaphium (lijkrede), ontstaan uit het Oudgriekse epitaphion (horend bij een graf of begrafenis), van epi (op, bij) en taphos (graf, begrafenis); bron Etymologiebank.

Zie o.m. Artea Grafmonumenten, Den Hollandsche, Veluwehof.
Verg. andere dragers van opschriften: banderol, epigraaf, gevelsteen, stèle.
Verg. cromlech, dolmen, hunebed, mastaba, tumulus, megaliet, mausoleum, columbarium, crypte, sarcofaag, stèle en wellicht raatakkers (celtic fields, zwervende erven) en terp.

Eng. grave slab, tombstone, gravestone, headstone