1.
Een gevelsteen is een steen, plaat of blok in de gevel waarin
een voor de eigenaar
kenmerkend opschrift, afbeelding of naam is opgenomen. Vaak is de
gevelsteen een herkenningsteken voor de naam of het uitgeoefende beroep, soms is het een herdenkingssteen. Meestal is het de eerste eigenaar die een
gevelsteen laat plaatsen, maar het komt ook voor dat er bij een restauratie
een gevelsteen wordt aangebracht, vaak met vermelding van het jaar waarin
gerestaureerd is.
Toen er nog geen huisnummers waren, gaf de afbeelding op de gevelsteen een indicatie wie
er in een bepaald huis woonde of welk beroep er werd uitgeoefend. De gevelsteen heeft in die hoedanigheid eenzelfde
functie als het uithangbord
(zie bij uithangbord allerlei voorbeelden van tekens voor beroepen e.d.).
Napoleon Bonaparte is begonnen met het nummeren
van huizen, waarschijnlijk om het innen van de belastingen te vergemakkelijken,
maar ook in Romeinse steden kwamen blijkbaar ook wel huisnummers voor.
Veel gevelstenen zijn tegenwoordig ongekleurd, maar vroeger hielp ook de kleur
mee in het onderscheid tussen de vele stenen en daarmee in de herkenning van het
huis.
Soms verhuisde een gevelsteen mee met de eigenaar van het huis of werd bij sloop
van een gebouw de gevelsteen in een ander, meestal jonger, gebouw herplaatst.
Niet altijd is dus zeker dat de gevelsteen oorspronkelijk bij het pand hoort.
In de regel
is de gevelsteen nu een historisch teken omdat een nieuwe bewoner
geen band met de afbeelding hoeft te hebben.
Soms echter was het juist verboden om een gevelsteen te verwijderen, omdat de
gevelsteen het huis kenmerkte en van de rest onderscheidde; dit stamt uit de
tijd dat er nog geen adressering met straat en huisnummer was.
Soms beeldde een "steen" het hoofd van de (eerste) eigenaar
uit, ook wel vergezeld van het hoofd van zijn echtgenote en soms van zijn
kinderen. Het hoofd van de eigenaar stond links op de gevel, van de echtgenote
rechts (zodat ze naar elkaar kijken). Soms gaan de beeltenissen vergezeld van
hun kinderen, hun voorouders, bloemen, takken of fruit, deugden, engelen o.d.
Een voorbeeld daarvan is de Jansstraat 61, 63 en 63a in Haarlem dat zelfs van 27
portrethoofden is voorzien (ook wat eenvoudiger "kopjes").
Voordeel van de gevelsteen t.o.v. het uithangbord is dat de gevelsteen minder
onderhoud vergt (het uithangbord besschdigde nog wel eens, het bord zelf en de
ophanging moesten wel eens vervangen worden). Voordeel van het uithangbord is
dat het meer aandacht trekt.
gevelsteen van beeldhouwer hans
't mannetje:
in steen het hoofd van johan schatter, de eerste eigenaar/bewoner van
jansstraat 61, haarlem (uit tijdschrift rce 2022-4, foto jildo tim hof, cultureel
erfgoed, n.a.v. het boek "gezichten op gevels van huizen:
1400-1770" van dirk j. de vries, uitg. wbooks):
2. Ook: voorwerker. Een gevelsteen is een
baksteen die toegepast kan worden als buitengevelsteen (buitenspouwblad).
Bakstenen die niet expliciet geschikt zijn voor de buitengevel, zijn
alleen geschikt voor binnenmuren, bijvoorbeeld omdat ze niet voldoende
vorstbestendig zijn.