stèle

Ook: stele (zonder accent), stela; meervoud stèles of stelae. Ook, meer of minder hetzelfde: grafplaat, grafsteen, grafzuil, grafteken, gedenksteen, grafmonument, votiefsteen.
Een stèle is een rechtopstaande, hoge, platte, smalle, stenen grafplaat of grafzuil met een tekst en meestal ook een afbeelding in reliëf. De voorstelling beeldt de overledene uit of iets dat op zijn leven betrekking heeft. De inscriptie (tekst) is meestal niet zo lang, bevat de naam van de overledene en kan iets over de overledene vertellen. 

Meestal spreekt men over stèle als grafteken, maar de stèle kan ook een speciale gebeurtenis uitbeelden, als gedenkplaat voor die historische gebeurtenis.

Er zijn ook koergan-stèles; een koergan is een grafheuvel bij de Jamna-cultuur (Jama, Yamna, Yamnaha) in gebieden in en om "Zuid-Rusland" (Krim, Georgië, Kazachstan, Kirgizië; jama is Russisch voor put, kuil, in het Oekraïens jamna). De koergan-stèle wordt ook balbal genoemd (wellicht een verbastering van het Turkse baba, "papa", of van het Russische каменная баба [kamennaja baba], dat "stenen vrouw" betekent). Vooral deze stèles worden soms opgevat als menhirs waaruit een figuur is gehouwen, maar vaak zijn stèles wat platter.

Stèles zijn van steen, maar in het oude Egypte ook wel van hout en in de Neo-Renaissance van gietijzer.
Stèles zijn niet zo hoog en diep, vaak niet meer dan 50-100 cm hoog en 10-20 cm diep. In de Griekse en Romeinse oudheid werd de stèle vaak naar boven toe wat smaller.

Stèles komen voor in het oude Egypte, Griekenland, het Romeinse Rijk, Keltisch gebied (Ierland, Wales, Schotland, Bretagne), Rusland, het Nabije en Verre Oosten, Midden-Amerika (Maya's), maar waarschijnlijk heeft elk land wel zijn eigen stèles of wat daar op lijkt (bijvoorbeeld de beelden van het Paaseiland hebben mogelijk dezelfde functie).

Er zijn zeer veel Romeinse stenen met inscripties bewaard gebleven. "Er zijn tussen de 300.000 en 500.000 Latijnse inscripties gevonden, driekwart daarvan komen van graven; dat kunnen mausoleums zijn, maar ook kleine plakkaatjes." "Met de inscriptie wil de overledene onsterfelijkheid behalen. Het is de laatste manier waarop iemand een imprint van zichzelf kan laten zien. 'Nadat mijn lichaam allang is vergaan, zal deze steen over mijn leven blijven vertellen tot in de eeuwigheid' staat ergens te lezen." (Steven Walter in Archeologie magazine 2-2025) 

Een zerk is een liggende grafsteen (deksteen van een graf).

stèle, romeins, grafsteen gumattius met inscriptie (rijksmuseum van oudheden):

stèle, grieks, grafreliëf dexandrides en kallistratos; was ooit eigendom van peter paul rubens en werd daarom ook wel rubens-stèle genoemd; de helaas slecht te lezen inscriptie staat op de architraaf onder de timpaan (rijksmuseum van oudheden):

stèle, egyptisch, houten grafbord van anchnesit; meer informatie van egyptoloog huub stam (rijksmuseum van oudheden):

stèle, keltisch, kopie van de stèle van steinenbronn (vici):

stèles uit rusland en omgeving, koergan-stèles (koergan betekent grafheuvel);hier stèles zonder tekst (foto qypchak, wikipedia):

stèle uit de maya-tijd (foto kaldari, wikipedia):

stèle, chinees, li zhenwang en yao langzi (metropolitan museum of art):

De term stèle is afkomstig van het Latijnse stela, afgeleid van het Griekse stèlè (rechtopstaande grafsteen), van stellein (laten staan, opstellen).
Een cippus is ook een gedenkteken, maar in de vorm van een obelisk (naald).

Soorten (graf)monumenten zijn o.m. columbarium, crypte, dolmen, hunebed, mastaba, mausoleum, megaliet, obelisk (naald), sarcofaag, tumulus, votief, stèle, zerk.

Zie eventueel keltisch kruis, zonnerad, altaar, baarhuisje, grafkapel.