dilatatie, dilatatievoeg

Dilatatie is de methode om het werken van de buitenmuur (buitenblad, buitenspouwblad, gevel) op te vangen door het aanbrengen van een aantal open voegen of met een indrukbaar materiaal gesloten voegen (zwelband of kit op een flexibele rugvulling). 
Omdat spouwmuren gevoeliger zijn voor bijvoorbeeld uitzetten en krimpen dan de vroegere dikke massieve muren is het aanbrengen van een dilatatievoeg bijna altijd noodzakelijk, zeker voor grotere oppervlakken (bijvoorbeeld meer dan ca. 6 m breed).
Door aangrijpende belastingen op de gevel (wind) en vervorming door temperatuurverschillen kunnen scheuren ontstaan. Dilatatievoegen voorkomen deze scheuren. Zowel verticaal als horizontaal kan de gevel vervormen.
Vooral temperatuurverschillen tussen buiten- en binnenblad van een spouwmuur spelen een rol. Ook temperatuurverschillen bij gebruik van verschillende materialen in de gevel kunnen, door verschillende uitzettingscoëfficiënten, vervormingen veroorzaken.
Met aangrijpende belastingen wordt in dit verband bijvoorbeeld bedoeld de kruip van vloeren e.d. die in verbinding staan met de spouwmuur en steunpuntverzakkingen (zakkingen) waardoor het dragende binnenblad meer vervormt. 

De verbindingen van het buitenblad met het binnenblad en andere constructieonderdelen moeten daarom  i.v.m. aangrijpende belastingen (bouwtechnische dilatatie) en temperatuurverschillen (bouwfysische dilatatie) zo gering mogelijk zijn. Verbindingen die meestal niet vermeden kunnen worden zijn o.m.: 
- de gevel moet zijn eigen gewicht aan de fundering kunnen doorgeven (pas glijdfolie toe tussen fundering en metselwerk)
- het buitenblad moet met spouwankers worden verankerd aan het binnenblad (bijvoorbeeld om de windbelasting naar de draagconstructie af te voeren)
- het buitenblad wordt vaak strak tegen de kozijnen gemetseld, waardoor een extra verbinding met het binnenblad ontstaat omdat het kozijn aan het binnenblad is verankerd (tussen buitenblad en kozijn moet eigenlijk 5 mm vrijgehouden worden met een elastische vulling zoals rotbestendige compressieband). 

Bij een dilatatie moet aan de luchtdichtheid van de gebouwschil aandacht besteed worden (o.m. via een goed samendrukbare schuimband in de dilatatievoeg, bijvoorbeeld de TP600 illmod 600).

Verticale dilatatie (koude voeg, open voeg en gesloten voeg)
Bij verticale dilataties wordt onderscheid gemaakt tussen een koude voeg van ca. 1 mm, een "open" dilatatievoeg van 5 mm en een gevulde dilatatievoeg van 10 mm:
- Koude voegen worden toegepast in situaties waarbij alleen de geringe krimpspanning van bijvoorbeeld kalkzandsteen opgevangen moet worden; in de regel zijn dat dragende wanden of niet-dragende wanden op een gefundeerde ondergrond, maar geen buitenmuren. Koude voegen zijn alleen toepasbaar in metselwerk van bouwblokken en bouwstenen van beton
Hierbij worden de blokken en stenen ter plaatse van de dilatatievoegen koud tegen elkaar geplaatst en dus niet verder afgewerkt met specie of band. Let op, een knipvoeg is geen dilatatievoeg.
- "Open" dilatatievoegen zijn voegen die ontstaan met behulp van 5 mm dikke aluminium of kunststof strips die aan het metselprofiel zijn bevestigd (zie middelste deel van de eerste afbeelding). Speciebaarden mogen hier niet voorkomen. Het woord open staat tussen aanhalingstekens omdat hier toch gebruik gemaakt kan worden van rotbestendige comprimeerbare schuimband. Toepasbaar bij metselwerk in baksteen, cellenbeton en kalkzandsteen. De voegbreedte bij toepassing van baksteen bedraagt 5 mm.
- Gesloten dilatatievoegen zijn gevulde bewegingsvoegen van 10 mm die in twee richtingen vervormingen toelaten. Ze zijn noodzakelijk om de vervormingen van de omliggende constructie op te kunnen vangen. Deze voegen moeten bij metselwerk van baksteen worden voorzien van een terugliggende kit op foamkoord ("rugvulling"), een weerbestendige schuimband of een kunststof afdichtingsprofiel. De rugvulling moet, om goed af te dichten en oneffenheden te overbruggen, in diameter ca. 50% groter zijn dan de breedte van de dilatatievoeg. (Wanneer de dilatatievoeg wordt volgezet met voegspecie, dan zal na verloop van tijd de baksteen barsten, omdat bij temperatuurdaling het harde cement de baksteen "wegdrukt".)

verschillende dilatatievoegen bij baksteen (koninklijke nederlandse bouwkeramie knb):

zwelband voor dilataties, illbruck tp600; klik voor de brochure (illbruck):

rugvulling polyurethaan, meestal in 10, 15 of 20 mm (toolstation)

metselprofiel met strip voor voegbreedte (koninklijke nederlandse bouwkeramie knb):

links de gebruikelijke manier (rugvulling en kit),  rechts een alternatieve manier om een (dilatatie)voeg tussen bouwelementen bouwfysisch beter te vullen (rugvulling, spouw, klemmend voegprofiel) (uit de achtergrondrapportage van nieman raadgevende ingenieurs over buitengevelisolatie van platform gevelisolatie):

brandwerende voegafdichting, vedafeu c, voor dilatatievoegen van 10 tot 200 mm in vloeren, wanden, plafonds en voegen op scheidingswanden (vedafeu m zelfs tot 560 mm) (arcas):

Horizontale dilatatie (gesloten voeg van 10 mm)
Een dilatatievoeg kan ook horizontaal zijn aangebracht, bijvoorbeeld bij een betonnen galerij. 
- Gesloten voeg met een terugliggende kit op foamkoord. Het buitenblad dient bij horizontale dilatatie ondersteund te worden door geveldragers. "Onder een horizontale dilatatievoeg (ter plaatse van een geveldrager voor metselwerk) wordt verstaan een met kit afgedichte horizontale voeg met een dikte van 10 mm tussen onderkant geveldrager en het onderstaande metselwerk."

horizontale dilatatievoeg bij baksteen; metalen hoekstaal kan echter een koudebrug vormen (koninklijke nederlandse bouwkeramiek knb):

baksteen barst door vullen horizontale dilatatievoeg met cement i.p.v. met een kit (artikel in bouwwereld, foto ir. pieter schinkel, technoconsult b.v.):

Voegbanden e.d.
Vaak wordt een vorm van voegbanden gebruikt. De Soba voegenband van Arcas bestaat uit een zeer elastische kern met aan weerzijden een hechtstrook. Zij zijn in verschillende breedtematen leverbaar voor voegen met een beweging van ca. 20 tot zelfs ca. 240 mm. Verlijming gebeurt door een epoxyhars.
Instortvoegenband wordt toegepast voor waterdichtheid ter plaatse van stortnaden en dilatatievoegen in betonconstructies (afb. direct rechts). Ook diltatieankers (beide delen zitten vast in de muur) worden toegepast of glijankers waarbij één deel vastzit en het andere deel kan heen en weer bewegen. Gebruik geen dilatatie- en glijankers als vervormingen in meer richtingen kunnen voorkomen.

Een aantal gangbare typen dilatatievoegprofielen (kunststof afdichtingsprofielen) voor bijvoorbeeld toepassing in dekvloeren en in monolithisch afgewerkte vloeren: 

dilatatievoeg met kunststof afdichtingsprofiel (knb):

dilatatievoeg, instortvoegenband (mavotrans):

dilatatievoeg bij bouwblok niet-dragende wand (calduran):

krimpvoegprofiel (arcas):

schema van omvattingsprofiel en kunststof inlage:

profiel met omvattingsprofiel  en gladde rubber inlage (arcas):

zwaar belastbaar profiel (arcas):

zwaar belastbaar en "door de vertanding in de roestvast stalen afdekplaten van het profiel is de voeg nu trillingsvrij overrijdbaar"; zie ook bij voegovergang (arcas):

Algemeen
Scheurvorming in wanden is dus te voorkomen door het toepassen van dilatatievoegen in lange wanden of wanden die verzwakt worden door kozijnopeningen, door niet-gefundeerde wanden flexibel aan te sluiten op gefundeerde wanden e.d. Ook wanden waarin grote belastingverschillen aanwezig zijn, bijvoorbeeld bij een uitbouw op de begane grond bij woningen van meer verdiepingen, is het raadzaam om ter plaatse van de overgang een dilatatie toe te passen.
Het aantal dilatatievoegen en de afstand tussen die voegen is afhankelijk van de situatie, o.m.:
- de plaats ten opzichte van de zon (noordzijde of een andere zijde)
- het materiaal of de materialen van de buitengevel (baksteen, beton, natuursteen)
- de bekende krachten die op de gevel werken (lateien, balkons, overstekken)
- steensmuur of halfsteensmuur (halfsteensmuur heeft meer dilataties nodig)
- cement-mortel of hydraulische kalkmortel (cementmortel heeft meer dilataties nodig)
- gewapend of niet-gewapend metselwerk (niet-gewapend metselwerk heeft meer dilataties nodig).
De keuze van het dilatatieprofiel is ook afhankelijk van de situatie, de breedte van de gewenste dilatatievoegen e.d. Dilatatievoegprofielen met gladde inlage zijn o.m. geschikt voor gebruik in ziekenhuizen. Waterdichte dilatatieprofielen worden bijvoorbeeld toegepast bij parkeergarages, industriegebouwen of voetgangersbruggen.
Dilatatievoegen komen ook voor bij parketvloeren om het parket uit te kunnen laten zetten of te laten krimpen bij temperatuurveranderingen. We zien deze voegen ook wel eens bij bijvoorbeeld een aanrecht tussen de houten constructieplaat en het opgebrachte materiaal (Getacore). 

Dilatatieplan (KNB Bouwkeramiek)

"Een dilatatieplan is een overzicht waarin wordt aangegeven waar en hoe de verschillende dilataties worden aangebracht. Dit plan moet tijdig vóór de uitvoering van het metselwerk op de bouwplaats zijn. Een dilatatieplan behelst onder meer:
- tekeningen van gevelaanzichten, situering, plattegronden, doorsneden en kenmerkende geveldetails
- aandachtspunten bouwtechnische dilataties zijn o.m. de aanwezige dilataties in de draagconstructie, aanwezige metselwerkondersteuningen op de verschillende niveaus, plaatsing  van metselwerk op doorbuigende ondergrond, aanwezige doorstekende constructieonderdelen
- bepaal de plaats van de bouwfysische dilatatie aandachtspunten zijn: thermische dilataties, zowel horizontaal als verticaal, de soort dilatatie (open, gesloten) en de breedte en de afstand tussen de dilataties, ophangen van de buitengevel bij horizontale dilataties, koppelingen tussen buiten- en binnenblad zijn vooral spouwankers, geveldragers, balkon- en galerijplaten (het gewicht van de buitengevels wordt via de binnenconstructie aan de fundering afgedragen)."

Een dilatatievoeg wordt ook wel een uitzetvoeg genoemd.

Documentatie
- Ontwerpen met dilataties (van Koninklijke Nederlandse Bouwkeramiek KNB)

- Ontwerprichtlijnen baksteen in buitengevels (met vuistregels toepassingen van verticale dilataties; van KNB)

- Afwerking van dilatatievoegen in de burgerlijke en utiliteitsbouw (van Arcas)

- Maximale gevelhoogte in baksteenmetselwerk (zonder horizontale dilatatie; van KNB)

Met dank aan o.m. Koninklijke Nederlandse Bouwkeramiek KNB, Arcas, Atec, Calduran, Mavotrans, Stabu, SBR, Xella. 

Zie ook loodvoeg, voegovergang, blower door test (luchtdichtheid e.d.), luchtdicht bouwen.

Eng. dilatatie is dilatation, dilation, expansion; dilatatievoeg is expansion joint, movement joint, settlement joint