houtskeletbouw, hsb, houtbouw

Ook, afkorting: hsb; en als niet alleen het skelet van hout is: houtbouw. Houtskeletbouw is een bouwmethode waarbij, met uitzondering van de fundering, de constructie-elementen (de dragende delen) van hout zijn. Een houtskelet is vaak aan de buitenzijde niet zichtbaar, wat wel het geval kan zijn bij een vakwerkhuis en bij het paal-en-balk-systeem. Steeds vaker is het houten skelet ook zichtbaar aan de buitenzijde, juist om het natuurlijke of ecologische karakter aan te geven.
Er is sinds een aantal jaren meer aandacht voor houtbouw, omdat hout als circulair product past in een biobased samenleving.
Verder is houtbouw beter bestand tegen aardbevingen.

Houtskeletbouw komt voor in drie soorten:
- met een skelet van vrij dikke kolommen en balken (paal-en-balk-systeem, vakwerk)
- met een "skelet" van dragende wanden (plaatmateriaal, samengestelde liggers en wand- en vloerpanelen; prefab houtachtige wanden systeem, CLT-houtbouw).
- met een skelet van vooral zeer veel vrij smalle stijlen (balloon-framing, balkjes 40-60 cm van elkaar; voor wanden, vloeren én daken; deze methode komt in Nederland niet veel voor, vaak alleen bij een aanbouw).

Oorspronkelijk werd bij houtskeletbouw het robuuste skelet vervaardigd uit dikke eiken stijlen en liggers, voor de benodigde stabiliteit onder meer verbonden met korbelen en dwarsbalken. Voor de stabiliteit in de lengterichting zijn vaak schoren aangebracht, windschoren genoemd; schoren zijn in dit geval de schuin geplaatste stijlen die van verticale stijl naar horizontale balk lopen. De loodrecht op elkaar staande vlakken met "driehoeken" maken het tot een praktisch vormvaste constructie. (Korbelen zijn schoren die in de dwarsrichting lopen; door de constructiewijze zijn die tegenwoordig vaak niet nodig.)

Tegenwoordig zijn twee methoden overheersend:
- Het paal-en-balk-systeem met robuuste palen en balken. Meestal worden de palen en balken in de fabriek op maat gemaakt om de skeletbouw zeer snel te laten verlopen. Door prefabriceren van bouwdelen is de bouw aanzienlijk korter dan de traditionele bouw. Paal en balk worden met elkaar verbonden via een vereenvoudigde zwaluwstaartverbing of pen-en-gat. De palen kunnen aan de buitenzijde geïsoleerd worden. Vaak komen tussen palen en balken glazen panelen of geïsoleerd plaatmateriaal, maar dat kan ook meer traditioneel zijn.
- Het prefab houtachtige wanden systeem. Eigenlijk is de benaming "skelet" hier minder treffend. Deze manier van bouwen wordt houtbouw genoemd omdat er eigenlijk geen echt fors houten skelet is: er is een opbouw van vaak grote elementen van lichte houten ribben met, voor de stabiliteit, daaraan bevestigd een binnen- en buitenbeplating van triplex (multiplex) of ander houtachtig plaatmateriaal. Deze buiten- en binnenwanden bestaan uit stijl- en regelwerk (een houten raamwerk), waartussen isolatiemateriaal wordt aangebracht. Vaak zijn de constructieve delen van cross-laminated timber (CLT-houtbouw), dat meer of minder als massief hout te beschouwen is. CLT-houtbouw is sterk gericht op het prefabriceren van de bouwdelen om constructieve, meer of minder massieve panelen te vervaardigen. (Er bestaan dus dunne CTL-panelen en dikke, echt massieve CTL-panelen.)

Ook wordt houtskeletbouw gerealiseerd met Kerto (Metsä Wood) of Steico (Steico-construction): balken, stijlen en sporen van samengestelde I-liggers en wand- en vloerpanelen van bijvoorbeeld verschillende soorten multiplex.
Het Suteki Home System is een zeer robuuste houtskelet-snelbouw-methode.
Als buitenspouwblad en gevelafwerking van gebouwen van houtskeletbouw kunnen dezelfde zijn als bij een andere bouwmethode, bijvoorbeeld baksteen, hout of plaatmateriaal als trespa, keralit, werzalit e.d., of een gepleisterde gevel, of metaal als zink, koper, rvs o.d. (met een ondergrond van watervast multiplex); zie gevelbekleding.
Houtskeletbouw en houtbouw worden toch regelmatig met een betonnen beganegrondvloer uitgevoerd omdat die minder last heeft van een vochtige omgeving (ondergrond) en wat beter kan zijn bij lagetemperatuur vloerverwarming (geleidt de warmte of koude goed, een zeer lichte condensatie is geen bezwaar bij beton).
Vooral in Scandinavië en Duitsland bouwt men met houtskeletbouw; van hun ervaringen konden en kunnen we nog veel leren.

Hout en onderhoud
Voordeel van baksteen en beton is het duurzame karakter (duurzaam als "lang in levensduur"), zelfs vrijwel zonder enig onderhoud. Voor CO2-volgers is het belangrijk dat hout CO2 opslaat én vele jaren opgeslagen blijft in het hout; denk wel aan de hele levenscyclus: hout uit natuur-correct beheerde bossen, het hout moet eigenlijk hergebruikt worden) en er wordt in ieder geval minder CO2 in de lucht gebracht omdat er minder productie is van baksteen en beton. 
Hout en vooral houtproducten worden niet graag aan weer en wind blootgesteld. Beschermen door bedekken met een ander materiaal of een speciale behandeling (ïmpregneren of modificeren) zijn noodzakelijk. Verder is goed onderhoud een vereiste; bij minder of slecht onderhoud gaat hout vaak al na een aantal jaar scheuren en rotten en vormt een goede voedingsbodem voor schimmels en insecten. 
Dampopen materialen, goede ventilatie, een droge omgeving en goed onderhoud zijn zeer belangrijk bij houtbouw.
Het uiterlijk van houten gevelbekleding is vaak na een paar jaar al grijs en streperig; sommigen noemen dit mooi.
Interessant is hoe de vele houten gevelbekledingen de tijd doorstaan en welke kosten de eigenaren moeten maken voor onderhoud en voor nieuwe gevelbekledingen, want duurzaam in CO2-ogen is helaas zelden duurzaam in de zin van lang-levend.
Voor meer afwegingen zie de opmerkingen bij het paal-en-balk-systeem.

Bouwfolies
Bij alle bouwmethoden maar zeker bij houtskeletbouw zijn bouwfolies zeer belangrijk: dampopen, dampdicht, waterkerend, warmtereflecterend, luchtdicht e.d.
Voor toepassing van allerlei technische bouwfolies zoals dampschermen (warme zijde isolatie), dampopen folies (onderdak- en gevelmembramen aan koude zijde isolatie) e.d., zie de Foliewijzer van MG Meuwissen Gerritsen.

Kenmerkende opbouw houtskeletbouw met hsb-frame
Er zijn verschillende methoden voor de opbouw van een HSB-gevel; hieronder twee voorbeelden.

Methode A (baksteen aan buitenzijde):
- baksteen metselwerk (ca. 100 mm)
- luchtspouw (min. 40 mm)
- waterkerende dampopen folie (ca. 0,2 mm, vochtwerend maar dampdoorlatend)
- glaswol of steenwol (100 mm, bijv. Rockwoll Rockfit Premium Silver)
- HSB-frame waartussen glaswol of steenwol isolatie is aangebracht (ca. 140 mm) (frame is bijv. geraamte van dragende watervaste multiplex van 15 mm en stijlen/balken van 120 mm met Rockwool Rocksono Base in het geraamte)
- dampremmende PE-folie (dampscherm, ca. 0,15 mm)
- eventueel leidingenspouw (ca. 40 mm) (waterleidingen isoleren in de spouw om condensvorming tegen te gaan)
- binnenbeplating (bijv. multiplex/OSB o.d. ca. 18 mm plus gipsvezelplaat/gipskartonplaat ca. 15 mm; multiplex o.d. om iets aan de muur te kunnen hangen).
Bovenstaande opbouw heeft een Rc-waarde van bijna 4,8 m2K/W.

buitenblad in baksteen; komo detail aansluiting buitenwand aan beganegrondvloer; klik voor groter! (de groot vroomshoop):

Methode B (gepotdekseld hout o.d. aan buitenzijde):

- gevelbekleding, bijv. rabat, 130 mm werkend
- gewolmaniseerd vuren spijkerregels
- waterkerende dampopen folie (ca. 0,2 mm, vochtwerend maar dampdoorlatend)
- glaswol of steenwol (100 mm, bijv. Rockwoll Rockfit Premium Silver)
- houtskeletbouw-frame van 140, 184, 235 of 285 mm dik stijl- en regelwerk vuren rabat
- dampremmende PE-folie (dampscherm, ca. 0,15 mm)
- eventueel: geïsoleerde installatiezone van 45 mm
- binnenbeplating (bijv. multiplex/OSB o.d. ca. 18 mm plus gipsvezelplaat/gipskartonplaat ca. 15 mm; multiplex o.d. om iets aan de muur te kunnen hangen).
Bovenstaande opbouw heeft een Rc-waarde van ruim 4,7 m2 K / W.

buitenblad in hout; komo detail aansluiting buitenwand aan beganegrondvloer; klik voor groter! (de groot vroomshoop):

voorbeeld van scanabouw:

Bouwfysica
Wat betreft bouwfysica moet bij houtskeletbouw aandacht worden besteed aan o.m. (met dank aan o.m. Nieman ingenieurs):
- ontwerp zeer gedetailleerd (maak meer detailleringen omdat vragen of onzekerheid bij aannemers en uitvoerders te beperken)
- bouw met aandacht en vakmanschap (volg het ontwerp, vraag na als het niet duidelijk is, geen desinteresse, geen flanswerk, geen rotzooi op de bouwplaats)
- thermische schil: Rc-waarde vloer, gevel, dak 6,5-10 m2.K/W; U-waarde ramen, deuren, kozijnen < 0,8 W/m2.K; hout neemt niet zo snel warmte op als beton of baksteen, waardoor een kamer met houten wanden en vloeren sneller warm is (vooral de lucht in de ruimte wordt verwarmd), maar ook sneller die warmte verliest als de warme lucht snel kan ontsnappen
- vocht: houtskeletbouw is gevoeliger voor vocht (door de vele houten of houtachtige onderdelen), vochthuishouding te verbeteren door dampdichte (dampremmende) folie aan binnenzijde wand en dampopen folie aan buitenzijde, geen bouwvocht insluiten (prefab heeft daarom de voorkeur), droog opslaan van bouwmaterialen, afdekken van de constructie tijdens werkonderbrekingen, luchtdicht betekent stromingsdicht; vochtgehalte bij bouw moet onder 19% blijven maar bij voorkeur lager (tegen schimmels en rotten); voor elk type toepassing is een bepaald vochtgehalte van het hout acceptabel (gevelbekleding 16-18%, ramen 12-18%, houtskeletbouw-skelet < 18% (dus nog iets minder dan die 19 of 20% die af en toe vermeld wordt), parket 8-12%; vochtpercentage = (vochtige massa - droge massa ) / droge massa ) * 100;
Buildwise raadt bij een gevel bij damptransport door diffusie aan "idealiter zorgt men ervoor dat de waterdampdoorlatendheid van de verschillende samenstellende lagen van de wand stelselmatig oploopt van binnen naar buiten" (dus naar buiten toe meer dampopen), verder moeten muurvoeten en kolomvoeten beschermd worden tegen optrekkend vocht (opstijgend vocht), dient de afstand tussen het afgewerkte buitenvloerpeil (maaiveld) en de onderregel minimaal 20 cm te zijn (afbeelding rechts), is het "in ieder geval streng verboden om houten wanden uit te voeren onder het afgewerkte buitenvloerpeil", zal het buitenspouwblad nooit helemaal waterdicht zijn en dus moet het water dat langs de binnenzijde van het buitenblad loopt naar buiten afgevoerd kunnen worden (open stootvoeg o.d.)
- ventilatie: ventilatiekanalen in verdiepingsvloeren integreren, door hsb veel flexibiliteit voor positie toevoer- en afvoerpunten, ventilatie gestuurd door CO2 en vochtigheid
- ventilatie spouwmuur: een (goed) geventileerde spouw is nodig, ventilatie moet van boven naar beneden vrij doorlopen, dus bij rabatdelen e.d. als horizontale gevelbekleding dan verticale rachels, en als verticale gevelbekleding dan eerst verticale rachels aanbrengen en dan horizontale (of de regels op vaste afstanden over een aardig stuk te onderbreken, maar dan wel op verschillende punten zodat de lucht moet zigzaggen, dat is wel veel werk en met het bevestigen van de uiteindelijke gevelbekleding steeds rekening houden met die onderbrekingen), houd rekening met ventilatieopeningen aan boven- en onderzijde
- luchtdichtheid: dubbele luchtdichtingen, aansluitnaden e.d. aftapen (eventueel prefab manchetten), dampremmende folie niet doorbreken (voorzetwand voor elektra, waterleiding e.d.)
- koudebruggen: vermindering  warmteverlies bij aansluitingen, doorgaande isolatielaag bij fundering, plaatsen kozijnen in hart van isolatie, houten I-stijlen in gevel en vezelplaten voorlangs
- zomer: zonnestralen afschermen (zonwering, overstek) (een ruimte met houten wanden warmt snel op, maar verliest die warmte ook weer snel), 's nachts ventilatie koelere lucht naar binnen
- akoestiek: geluidsisolatie verbeteren door ankerloze spouwen, isolatiemateriaal in vloeren en wanden, verend opgelegde dekvloeren, plafondplaten aanbrengen op veerregels; bij betonnen verdiepingsvloer meestal meer geluidswering dan bij houten vloer (afhankelijk van type vloer; zie afbeelding)
- brandveiligheid: minerale wol, geen kieren en naden, brandwerende beplating (gipsplaten e.d.), drievoudig glas werkt tegen flash-over, door veel houtachtig materiaal zijn brandmelders/rookmelders noodzaak
- installatiegeluid: ontwerp goed afgeronde ventilatiekanalen, beperk de luchtsnelheid in de kanalen, zo kort mogelijke kanalen, weinig bochten en flexibele slangen, gebruik geluiddemper, verdeel afvoerventielen over meerdere strengen, plaats wtw-unit op een verzwaard onderstel en in een aparte technische ruimte.
- schimmels en insecten: de meeste houtsoorten hebben een duurzaamheidsklasse die een verduurzamingsbehandeling noodzakelijk kan maken als bescherming tegen schimmels en insecten (uiteraard afhankelijk van de locatie van het hout in/op/aan/onder het gebouw); ook natuurlijke isolatiematerialen moeten eigenlijk vaak behandeld worden tegen schimmels, insecten en bacteriële groei.

Aandachtspunten
- wanneer OSB of ander houtachtig materiaal wordt ingesloten tussen de PIR-isolatie met aluminium cachering en de dampremmende folie, dan kan vocht dat in de OSB o.d. zat (of is gekomen) niet weg en ontstaat er schimmel
- "indien voor de isolatie minerale wol wordt toegepast, wordt op de plaat een dampremmende folie aangebracht; bij toepassing van houtvezelisolatie is dit niet nodig (dampopen bouwen)" (Scanabouw)
- in België heeft in 2022 een jong echtpaar met hulp van wat vrienden en vakmensen zelf een houtskelet-huis gebouwd met 600 strobalen en kleipleister waardoor het 130.000 euro bespaarde ten opzichte van traditionele bouw (het was heel veel werk, maar anders konden zij geen huis bekostigen; Beauraing provincie Namen).

Blokhutten als stapelbouw
Een andere vorm van houtbouw, die geen houtskeletbouw genoemd wordt, is de houtstapelbouw zoals dat bij bijvoorbeeld blokhutten gebeurt. Blokhut-bouw is stapelbouw met stammen of dikke balken die messing-en-groef in elkaar passen om de wand waterdicht te maken.
Voordelen van blokhut-bouw:
- eenvoud van systeem
- redelijk gemakkelijk zelf te bouwen
- ook een uitvoering met binnenspouwblad middels SIP's-wanden (structureel geïsoleerde panelen) of op dezelfde manier als de rest van de stapelbouw, en isolatie (tussen de houtwanden)
- de vaak toegepaste overstek van het dak beschermt een deel van het hout van de gevel tegen hemelwater en felle zonnestralen.

Kijk ook eens op Houtbouwsystemen.

Naar Documentatie

klik op de meeste afbeeldingen voor groter! houtskeletbouw, "in vijf stappen van wens naar uitvoering" (forte hsb):

houtskeletbouw met betonnen vloeren (dat bouwsystemen):

hout"skelet"bouw, prefab dragende wanden van kertohout van metsäwood:

houtskeletbouw suteki home system dat volgens de leveranciers aardbevingen kan doorstaan; klik op de afbeelding voor het youtube-filmpje (suteki home system):

houtskeletbouw suteki home system, de methode (suteki home system):

het resultaat van suteki home system, na 3 dagen is het skelet gereed (suteki home system):

houtskeletbouw (covadak timmerwerken):

houtskeletbouw met houten i-liggers finnjoist van metsäwood (skin-architects):

hout"skelet"bouw met cross-laminated timber (clt, kruislaaghout, klh) (greenspec):

hout"skelet"bouw met massief hout uit lagen, met deuvels bijeengebracht, dus zonder lijm; voor stabiliteit is aan één zijde een plaat osb aangebracht (inholz brettstapel houtbouw):

hout"skelet"bouw met prefab, geïsoleerde wand- en dakpanelen; de isolatie bestaat uit onder druk ingeblazen steico houtvezels (blokiwood van tymberbuildings):

vloerelement goed geluidwerend en brandwerend; klik voor groter (geurts bouwelementen):

Documentatie
- Houtbouwsystemen

- Houtskeletbouw: verbindingen met hout en met beton (Adviesgids Simpson van Gehco Fixing)

- Komo Detaillering Houtskeletbouw (tekeningen!) (De Groot Vroomshoop) 

- Komo Detaillering Binnenspouwbladen (tekeningen!) (De Groot Vroomshoop) 

- Houtwijzer Houtskeletbouw (uit 2004 dus verouderde Rc-waarden, maar nog interessant) 

- Rekentool HSB (op de site van ingenieursburau Boorsma)

- Dataholtz (Engels of Duits; met veel informatie over hout-producten, bijvoorbeeld als liggers, gelamineerd, akoestische isolatie, bij een dubbele muur enz.)

Zie ook skeletbouw, bouwmethode, balloon-constructie, paal-en-balk, stokkenwand, betonskelet, cascobouw, jukkenkap, ecologisch bouwen, waterbord, Finnhouse, Heko Spanten.

Voor een interessante bouwmethode: kijk eens op Suteki Home (doorstaat aardbevingen, dus wellicht zeer geschikt voor Groningen).
Heeft u belangstelling voor zelfbouw of laten bouwen, kijk eens op Wonen in hout.

Bouwers van houtskeletbouw(elementen) zijn o.m.: 
- De Groot Vroomshoop 

- De Mar 

- Derix 

- Eemshout

- Finnhouse 

- Groothuis Bouw 

- Liesel Houtbouw 

- Kramers Houtconstructies 

- Houkesloot 

- S&N Houtconstructies 

- Suteki Home

- U. Veenstra 

- Bouwen met IQ 

- Bouwderij Houtskeletbouw 

(Voor een gebouw met een houten frame wordt ook wel eens de term gaiola gebruikt, een Portugese term voor een houten skelet dat opgevuld is met metselwerk.)

Verg. CLT (Cross Laminated Timer, kruislaaghout), Structural Insulated Panels SIP's.

Eng. timber framed house, framing, light frame construction, wood frame construction