schenkelspant, philibertspant

Een schenkelspant of Philibertspant (Philibertkap) is een dakspant gemaakt van gebogen spanten. Het spant werd meestal samengesteld uit een aaneenschakeling van "kromme" houtdelen (schenkels).

Het schenkelspant of Philibertspant heeft ten opzichte van het "normale" dakspant de voordelen (met dank aan Edwin Orsel in Nieuwsbrief 78, dec 2024 van Stichting Bouwhistorie Nederland):
- grote ruimten zijn gemakkelijker te overbruggen (grote overspanningen)
- de grote vrije hoogte (door de gebogen vorm is er meer nuttige ruimte onder de kap, vooral als er geen makelaar en spantbalk is)
- minder zijdelingse druk (minder dikke muren mogelijk)
- ook toe te passen bij koepels
- te vervaardigen aan de hand van een mal.

Over mogelijk andere voordelen (minder houtgebruik, minder brandgevaar) zijn de meningen verdeeld.

Nadeel van het schenkelspant of Philibertspant:
- er is gekromd hout nodig is (daarom werd vroeger vaak een Philibertspant gemaakt van een reeks korte planken, op elkaar gespijkerd werden of met bouten en beugels op elkaar werden geklemd).

Er zijn verschillende vormen schenkelspanten, onder meer:
- een spant van één halve cirkel (de eenvoudigste vorm)
- twee boogdelen die bovenaan op enige afstand van de nok in elkaar grijpen
- twee boogdelen die bovenaan elkaar raken (en zo een soort spitsboog vormen; met het oog op de druk van het dak werd deze vorm aanbevolen)
- met of zonder makelaar en spantbalk.

Met dit type spant kan eigenlijk elk kapvorm worden gemaakt; soms is het een gebogen kap of een mansardekap. Wellicht daarom is het schenkelspant op veel typen gebouwen is toegepast (huizen, pakhuizen, scholen, kazernes, koetshuizen).

Het gekromde hout voor het schenkelspant werd ook wel gemaakt van normaal recht hout, dat in een kromming gezaagd is en in drie lagen aaneen de schenkel vormt, dus een vorm van een gelamineerd spant, zoals in extreme vorm bij het Emy-spant.
Vanwege het gekromde hout lijkt het Philibertspant ook op een Schulz-spant waarbij de spantbenen door gebogen, gespleten stammen worden gevormd ("juffers"). 

De naam Philibertspant komt van de Franse bouwmeester Philibert de l'Orme (ook: Philibert Delorme; 16e eeuw; het spant is gepubliceerd in 1561). In de tweede helft van de 19e eeuw was er een opleving met Philibertspanten.

"Door alleen de onderste delen als schenkels uit te voeren werd bespaard op arbeid. Het maken van schenkelspanten stond namelijk bekend als arbeidsintensief." (Patrick Bosman in Nieuwsbrief Bouwhistorie juli 2021 van Stichting Bouwhistorie Nederland.) Dit type schenkelspant wordt wel eens knieschenkel genoemd. Soms bestaat het gekromde deel uit meer lagen hout.

schenkelspant of philibertspant (boek brade 1827, 2e deel, plaat 14, fig 25, foto van afbeelding in nieuwsbrief 78, dec 2024, van stichting bouwhistorie nederland, met dank aan edwin orsel):

schenkelspant of philibertspant, in de vorm van een halve cirkel (boek houten kappen in nederland 1000-1940, herman janse, 1989):

schenkelspant of philibertspant, elkaar snijdende schenkels (boek houten kappen in nederland 1000-1940, herman janse, 1989):

schenkelspant of philibertspant, met makelaar en elkaar rakende schenkels (boek houtconstructies, zwiers, 1920):

schenkelspant of philibertspant, elkaar snijdende schenkels, hoek brink en assenstraat, deventer:

schenkelspant of philiberspant, schenkels raken elkaar bovenaan via de makelaar; klik voor groter (handboek voor timmerlieden, h.j. de groot, 1914; pdf vanaf p. 252):

schenkelspant of philiberspant, schenkels raken elkaar bovenaan via de makelaar; klik voor groter (foto bert willemsen):

verstevigde variant waarbij het spant uit drie delen bestaat waarvan het middelste van nok tot muurplaat loopt (dus aaneengeschroefd schenkelspant, recht spant, schenkelspant); klik voor groter (handboek voor timmerlieden, h.j. de groot, 1914):

ook wel een schenkelspant of philiberspant te noemen, hoewel het ook een combinatie van een ardant-spant en een engels spant lijkt, in ieder geval een soort vakwerkspant, stedelijk gymnasium leiden, fruinlaan 15, ca. 1936; klik voor groter (erfgoed leiden):

onderdeel van het spant van de vorige afbeelding; de plaats waar de boog van het spant hecht in de vloer/muurplaat; klik voor groter (erfgoed leiden):

mogelijke opbouw van een deel van een schenkelspant of philibertspant (boek houten kappen in nederland 1000-1940 van herman janse, 1989):

philibertspant uit het boek nouvelles inventions pour bien bastir etc., philbert de l'orme, 1561; klik voor groter:

een dak dat inwendig met schenkelspanten is geconstrueerd, molenstraat 110, oss (organon):

knieschenkel: alleen het onderste deel van het spant is gekromd, het vervolg is recht (grijs in de schets):

Verg. krommer.

Eng. Philibert truss