Stijl, De (1917-1932)

Tijdens de Eerste Wereldoorlog ontstond het kunstenaarsverbond De Stijl, met Theo van Doesburg als bekendste oprichter. Doel was het vinden van kunstvormen die men baseerde op eeuwig geldende en onveranderlijke wetten in het heelal. In de alledaagse werkelijkheid kwamen die universele waarden verwrongen terug. Taboe waren de toevallige en onregelmatige vormen van de natuur. De Stijl was daarmee een reactie op de Jugendstil. 

De Stijl is een kunst- en architectuurstroming (bouwstijl) die zich, als Kubisme-stroming plus praktijk in de bouw, kenmerkt door:
- een abstracte en geometrische vormgeving, dus vlakken, rechte lijnen en rechte hoeken (kubistisch)
- de structuur van de materialen moest niet herkenbaar zijn (dematerialisering)
- het kleurgebruik bestaat uit de primaire kleuren, zwart, wit en grijs.

De groep architecten en kunstenaars waaronder Piet Mondriaan en Theo van Doesburg brachten van 1917 tot en 1928 het tijdschrift De Stijl uit. Voor bijvoorbeeld Mondriaan was duidelijk dat de "hogere werkelijkheid" alleen te verbeelden was in rechte lijnen en hoeken, de primaire kleuren geel, rood en blauw en de niet-kleuren wit, grijs en zwart (nieuwe beelding en neoplasticisme). Bij Van Doesburg speelde het elementarisme mee, en de schuine lijn.

Kenmerken van de architectuur van De Stijl
De architecten hadden het lastiger. Een gebouw had immers een praktisch en dus aards karakter. Van Doesburg stelde dat de architectuur zich ontwikkelt uit de elementen van de bouw, de bindende elementen:
- functie, massa, vlak, tijd, ruimte, licht, kleur, materiaal enz.
- de wand doorbreken (grote ruimten, geen wanden die niet absoluut noodzakelijk zijn)
- onderscheid tussen binnen en buiten opheffen (bijvoorbeeld door hoekramen en door één kleur te gebruiken voor binnen en buiten).

Architectuur moest in de ogen van De Stijl zijn:
- economisch
- functioneel
- zich ontwikkelen uit praktische eisen.

Villa Henny in Zeist (Bosch en Duin, voorheen Huis ter Heide, 1915) is een vroeg voorbeeld van een strakke vormgeving voor woningen. Architect Robert van 't Hoff ontwierp het moderne woonhuis in opdracht van de zakenman A.B. Henny en liet zich inspireren door het Prairiehuis van Frank Lloyd Wright. Veel woningen met een strakke vormgeving werden nog zeer lang met traditionele, lokale materialen gebouwd, in Nederland vooral baksteen, maar Robert van 't Hoff heeft hier juist voor het innovatieve betonskelet gekozen. Omdat De Stijl nog niet was opgericht toen het woonhuis werd ontworpen en gebouwd, is dit huis eigenlijk als voorloper en inspiratie voor De Stijl te beschouwen.

Het Rietveld-Schröderhuis in Utrecht (1924) is het architectonisch hoogtepunt van De Stijl. Het Rietveld-Schröderhuis laat zien hoe Gerrit Rietveld het probleem oploste: hij ontkende als het ware de individuele kenmerken van het baksteen, staal, hout door het te schilderen in de universele kleuren van De Stijl. Specifieke kenmerken van het Rietveld-Schröderhuis:
- nadruk lijnen en scherpe platte vlakken
- stalen kolommen, metselwerk en houten vloeren
- schuifwanden
- hoekramen.

Rietvelds stoel rood-en-blauw (ontwerp 1918) en de zig-zag-stoel (ontwerp 1932) zijn kenmerkend voor De Stijl. Deze stoelen zijn, met veel andere design-meubels, verkrijgbaar bij o.m. Cassina (of kijk eens op Gispen).
Het gebruik van de primaire kleuren en zwart, grijs en wit is geen verdienste van Gerrit Rietveld, maar van de schilder Bart van der Leck ("in 1915-16 ontstaat o.a. het schilderij Havenarbeid waarbij, naast zwart, alleen de ongemengde primaire kleuren geel, rood en blauw zijn gebruikt", zie Bart van der Leck bij Wikipedia). Van der Leck voelde niet voor puur abstracte kunst ("er moet een bepaald onderwerp als uitgangspunt zijn") en verliet al na een jaar De Stijl. Toch heeft zijn gebruik van kleuren de andere Stijl-leden aangezet tot hun gebruik van primaire, ongemengde kleuren.

De filosofie dat kunst en leven één kunnen worden, staat centraal in het programma van De Stijl. Van Doesburg was de initiator en promotor. De architecten werden in de beginperiode vooral beïnvloed door het werk van H.P. Berlage en F.L. Wright. Van Doesburg had al vroeg contact met J. Wils en met J.J.P. Oud. Ook de architect C. van Eesteren was een prominent lid van De Stijl.
Ook na de Tweede Wereldoorlog waren de kenmerken van De Stijl een belangrijke inspiratiebron voor diverse architecten.

Als tijdgenoot noemde Jan Engelman in tijdschrift De Gemeenschap in 1929 Gerrit Rietveld "de robuuste werkman in wiens constructies men felheid en elementaire kracht herkent".
Kritiek op De Stijl kwam ook van tijdgenoten in datzelfde tijdschrift: Theo van Doesburg "ontkende de rol van schoonheid en bezieling, terwijl hij intuïtief toch ook esthetische keuzes maakte". 

Voorbeelden van De Stijl.

Verg. Bauhaus, Internationale stijl, Nieuwe Haagse School, Constructivisme, High-Tech.