op vlucht

Ook wel: op de vlucht. In de betekenis van "op vlucht bouwen" of "op vlucht staan": een voorgevel staat op vlucht als hij sterk naar voren helt, dus als de top uitsteekt vóór de rooilijn, zonder dat van zakkingen van de fundering sprake is. Een normale helling is ca. 2,5 cm per opgaande meter. Het resultaat was een (vaak per verdieping) uitspringende gevel (naar voren komend). 
Voornaamste doel was verdiepingsbalk, kozijnen, gevel en eventueel glas-in-lood-vensters te beschermen tegen doorslag van hemelwater.

"Vooral van 1600 tot ca. 1750 werd op vlucht gebouwd. Vervanging van de houten geveldelen door stenen geveldelen op de overkragingspunten was door het gewicht van de stenen niet goed mogelijk. Slechts óp de zware puibalk van de begane grond zou een 1/2-steens gevel van hooguit en dan in doorgaande lijn twee verdiepingen geplaatst kunnen worden." Deze gevels treft men nog steeds aan in oude binnensteden. De begane grondpui staat dan "te lood" en pas boven de puibalk het stenen geveldeel "op vlucht". Vaak werd de bovenverdieping met een kleine overstek gebouwd boven de pui van de begane grond.
"Op vlucht bouwen" komt dus voort uit de nog middeleeuwse overkragende houtskeletconstructie; zelfs tot in het midden van de 19e eeuw werd de voorgevel vaak op vlucht gebouwd.

Op vlucht en overstek hadden als voornaamste doel te beschermen tegen doorslag van hemelwater:
- de balken van de verdiepingvloer(en)
- de houten gevels
- de kozijnen met de vele glas-in-lood-ramen (en daarmee het kozijnhout tegen verrotting).
Vooral bij de pui was dit beschermen tegen doorslag van hemelwater belangrijk (veel hout en glas-in-lood) en bij verdiepingen met stenen muren (de waterbelasting op de houten geveldelen is hier groter). 

Soms worden nog allerlei andere nuttige aspecten van bouwen op vlucht genoemd, maar de waarde daarvan is nogal discutabel: 
- om beter goederen en meubels op te kunnen hijsen (vooral Amsterdam)
- om de gevel beter te kunnen zien, de gevel lijkt indrukwekkender (esthetisch)
- het naar voren hangen van de gevel zorgde via de muurankers voor spanning op de houten draagconstructie waardoor de houten vloer minder snel doorzakte
- een groter vloeroppervlak van de verdieping
- geen verlies vloeroppervlak bij vervangen houten verdiepinggevel door stenen gevel. 
Zie ook de laatste paragraaf van Voorpui-overstekken en gevels op vlucht.

Er werden zelfs regels gemaakt die een maximale helling aangaven (Amsterdamse keur, 1532, max. vier duim op een roede, d.w.z. ca. 10 cm op ca. 360 cm; in Dordrecht gold een maximale helling van 3 op 144 ofwel nog geen 2,1 cm op 100 cm of nog geen 7,5 cm op 360 cm).
De voorsprong (het aantal cm dat de gevel uitsteekt) is in het westen van Nederland geringer dan in het oosten: ongeveer een halve voet in het westen en één tot anderhalve voet in het oosten. Samen met de helling van de vlucht kan de totale voorsprong in het westen ongeveer wel ongeveer een voet zijn. 
De combinatie van een kleine overstek en bouwen op vlucht had als voordeel dat de lichtinval minder werd gehinderd dan bij een forsere overkraging.

Later werden ook gevels op vlucht gebouwd vanaf de fundering bij nieuw te bouwen huizen tot wel eind 18e eeuw. Hierbij ging het louter om een architectonisch en optisch effect. Voor iemand die zich bevindt voor een naar voren hellende gevel komen gevelvlak en gevelmassa groter en indrukwekkender over dan een verticale gevel." (Wanneer de kozijnen en de gevel niet van hout zijn, maar van baksteen of natuursteen, is bouwen op vlucht niet echt nodig; er is immers minder of geen kans op doorslag van regen en verrotting. Mede hierdoor is geleidelijk de toch wat gecompliceerde manier van bouwen op vlucht verdwenen.)
De laatste foto geeft nieuwbouw op vlucht weer in Nijmegen.

woningen op vlucht, kruisstraat en oost, beide in hoorn (foto's frans kwaad):

modern bouwen op vlucht, nijmegen (foto ruud versnel):

nagebouwd middeleeuws huis met voornamelijk houten gevel, veel glas-in-lood en klapluiken (archeon, foto joostdevree):

Documentatie
- Voorpui-overstekken en gevels op vlucht (Ruud Meischke, uit Monumenten en Bouwhistorie, Jaarboek Monumentenzorg 1996)

- Gevels op vlucht (Oog voor detail van Vrienden van de Amsterdamse Binnenstad)

Met dank aan o.m. Henk Overbeek (tekst) van de Vereniging Oud Hoorn.

Verg. waterlijst, luifel, overstek, Dordtse gevel.