uithangbord, uithangteken, gevelbord, reclamebord

Een uithangbord is een bord of beeldhouwwerkje als herkenningsteken dat loodrecht op de gevel is bevestigd, vaak hangend aan een metalen staaf, houten arm o.d., met een afbeelding of tekst waaruit bijvoorbeeld kan blijken welk soort beroep de winkelier heeft. Een beeldhouwwerkje kan op een console geplaatst zijn. (Tegenwoordig zouden we wellicht over iconen of icons spreken.)

Uithangborden zie je heel soms bij particuliere woningen, maar komen het vaakst voor bij winkels of bedrijfjes en des te meer wanneer er veel middenstanders in een straat zijn. Het is dus eigenlijk een reclame-uiting. 
Uithangborden zijn meestal van ijzer, hout, natuursteen, emaille, aluminium, glas of kunststof.
Lichtreclame bestaat ook in de vorm van een soort uithangbord (reclamebord) met verlichting in een lichtbak (tegenwoordig vaak met led-verlichting in de bak, vanwege de lange levensduur en de prijs), of met de figuren en letters zelf in neon- of led-verlichting.

Voordelen van uithangborden
- Om het identificeren van de (soort) winkel te vergemakkelijken, zeker in een drukke straat met veel winkels en indrukken.
- Maakt de specifieke winkel herkenbaar (men herkent het uithangbord, logo o.d. ook in een andere straat of stad).
- Door de dwarse plaatsing op de gevel steekt het uithangbord goed uit en trekt daarmee meer aandacht van voorbijgangers dan een bord plat tegen de gevel.
- Voordeel van een afbeelding boven een tekst is dat in één oogopslag het beroep duidelijk kan zijn, zeker in tijden dat men nog niet of niet goed kon lezen en zeker in de huidige iconen-samenleving. Vaak heeft een uithangbord zowel een afbeelding als een tekst (bijvoorbeeld een glas bier én de naam van het café).
- Lichtreclame als uithangbord trekt ook 's avonds en 's nachts de aandacht van het publiek (denk eraan dat ook overdag het "bord" moet opvallen).
- Uithangborden verlevendigen het straatbeeld, als het uiterlijk tenminste niet té overdadig is (een flikkerende en verspringende lichtreclame is eerder irritant dan dat het publiek aantrekt).

Voorbeelden van uithangborden
Voorbeelden van tekens op uithangborden (traditioneel en hedendaags):
- een krakeling of een mand met brood voor een bakker (soms ook een olifant, maar waarom een olifant?)
- een glas bier voor een café, herberg e.d.
- een kop koffie voor een café of broodjeszaak
- een bord met mes en vork voor een eethuisje of restaurant
- een varken of een ham (met been) voor een slager
- een laars of schoen bij een schoenmaker
- een fraai stukje glas-in-lood bij de glazenmaker
- een witte koker met rode spiraal eromheen (de barbierspaal) voor een kapper (de barbier was vroeger ook aderlater, vandaar de blanke arm met het erlangs lopende bloed; een barbier hing ook wel één of meer scheerbekkens buiten of voor het raam om zijn beroep aan te geven)
- een schaar voor een kleermaker of naai-atelier (tegenwoordig ook, soms met een ouderwets scheermes erbij, voor een kapper)
- een aambeeld voor een smid
- een stapeltje boeken voor een boekwinkel of een drukkerij
- een vis voor een viswinkel
- een ossenkop bij de verkoper van leer
- tabaksrollen of een tevreden, pijp rokende man bij de tabakverkoper
- een gaper voor een drogist (een gaper is een buste, een hoofd met schouder, met een geopende mond waar een medicijn in de vorm van een pil op kan liggen)
- een vijzel voor een apotheek
- een distilleerketel voor een distilleerder of brandewijn brander
- een amfoor (wijnkan), een tinnen wijnkan of een krans (van druivenbladeren) voor een wijnhandelaar (al in de Romeinse tijd)
- een chemist met een salamander-in-het-vuur (chemist is een oud woord voor chemicus of scheikundige, een chemisch bereider van o.a. geneesmiddelen)
- drie bollen voor de pandjesbaas (degene waar je waardevolle spullen kon brengen als onderpand om geld te lenen, bij het terugbrengen van de lening plus rente kreeg je die spullen weer terug)
- een gevulde frietzak voor een snackbar
- een winkelwagentje voor een supermarkt.

Nadelen en attentiepunten van uithangborden
Er zijn ook wel wat nadelen verbonden aan uithangborden:
- De bevestiging aan de gevel moet stevig zijn (de staaf of paal kan gaan wrikken aan de stenen van de gevel als er veel wind aan het uithangbord trekt; dus ook geen zeer zware en grote borden gebruiken).
- Het bord mag niet te ver uithangen (om minder te wrikken aan de muur, maar ook om het verkeer niet te belemmeren). Naarmate er meer uithangborden kwamen, ging men de borden aan de luifel hangen; op een gegeven moment kon daarom de gemeente nieuwe luifels verbieden.
- Het bord moet hoog genoeg hangen (men mag zich er niet aan kunnen stoten; "zo hoog opgehangen dat een gewapende man op een paard er onderdoor kon rijden").
- Om van een afstand op te vallen kun je alleen korte teksten op het bord zetten (vaak initialen van de winkelier of het bedrijf, denk aan AH en HEMA).
- Er moeten precariorechten betaald worden: een belasting op het gebruik van de openbare "ruimte" bij de winkel (geldt ook voor zonneschermen e.d.).
- Een uithangbord moet meestal van twee kanten te zien zijn, dus dubbelzijdig zijn, wat inhoudt dat afbeelding en tekst tweemaal moeten worden aangebracht.
- Het publiek kan zich ergeren aan flashing lichtreclames of veel te grote lichtreclames die een heel plein dompelen in vaak nog alternerende kleuren.

"Uithangsteen"
Vroeger, vanaf de 17e eeuw, werd er bij de bouw van een gevel soms rekening gehouden met het gebruik van uithangborden. In die tijd werd er veel gebouwd en was er veel handel (de Gouden Eeuw). Er werd dan een zogenoemde uithangsteen ingemetseld, een decoratieve steen met een opening in het midden, of er was een opening vrijgelaten tussen forse natuursteen blokken. Deze opening was vaak vierkant omdat een vierkante stalen staaf niet gaat draaien als er veel wind tegen het bord blaast. Soms werd het gat gecamoufleerd omdat het het centrum was van een fraai rozet of omdat het de mond was van een hoog-reliëf leeuwenkop. (Met dank aan Maarten Enderman, Nieuwsbrief Stichting Bouwhistorie Nederland juni 2020; verderop enkele foto's van uithangstenen)

Gevelsteen
Er waren ook wel winkels die een gevelsteen hadden, maar dat viel uiteindelijk door de grote hoeveelheid uithangborden niet meer voldoende op.
Voor andere elementen van of aan de gevel, bijvoorbeeld "kopjes" als consoles of als decoratie op de gevel: zie ook bij gevelsteen.

uithangbord, ijzer, schoenen en laars (leontine jacobs):
uithangbord, hout met emaille, de oude vismarkt texel (tripadvisor):
uithangbord, emaille, philips (vieillefrance interieurs en bouwmaterialen):	uithangbord, textiel, vaandel, hooykaas opticals (srs reclame):
uithangbord, lichtreclame in lichtbak, bagels & beans (glance&vision):
uithangborden in dezelfde stijl, iconen trekken de aandacht, kleurrijk, verlevendigen neutrale omgeving in breda (glance&vision):
uithangbord, neon lichtreclame, de pastafabriek groningen (w&o lichtreclame):
uithangbord, led verlichting in lichtbak, jamin (fri-jo lichtreclame):
teveel is teveel, lichtbakken vallen nauwelijks meer op, misschien door de verlichting, herestraat, groningen, 1967 (beeldbank groningen):
uithangsteen met uithangbord, gierstraat 3, haarlem; klik voor de volledige afbeelding (foto maarten enderman, team erfgoed, gemeente haarlem):
uithangsteen met gat in bek leeuw, jansstraat 64, haarlem; klik voor de volledige afbeelding (foto maarten enderman, team erfgoed, gemeente haarlem):
uithangsteen in de vorm van natuursteen blokken, warmoesstraat 4, haarlem; klik voor de volledige afbeelding (noord-hollands archief, afb 12341)

Soms wordt de term uithangbord overdrachtelijk gebruikt: "Ik ben geen uithangbord" wil zeggen dat je niet te lang wilt wachten of dat je geen reclame wilt maken voor iets of voor iemand anders.

De term reclame heeft twee aspecten: aankondiging (bekendmaking) en opnieuw oproepen (d.w.z. dat het in het geheugen is blijven liggen).
De term reclame als "openbare aanprijzing" is ontleend aan het Franse réclame (reclame), eerder al "publieke aankondiging" en "boekbespreking in een krant" (beide 19e eeuw). Deze betekenissen ontstonden overdrachtelijk uit "bladwachter, custode (teken op een pagina, voor de boekbinder)" (17e eeuw). Het Franse réclame is afgeleid van réclamer (o.a. verlangen, oproepen), dat is ontleend aan het Latijnse reclamare (terug-roepen). Bron Etymologiebank.

Verg. eventueel kortelinggat (voor wonderlijke openingen in gevels zoals het gat bij de uithangsteen).

Eng. sign, sign-board, signboard, sign-plate, notice board, bill board (groot!), facia, fascia (board), header, shield (mijn woordenboek)