gevelsteen

1. Een gevelsteen is een steen, plaat of blok in de gevel waarin een voor de eigenaar kenmerkend opschrift, afbeelding of naam is opgenomen. Vaak is de gevelsteen een herkenningsteken voor de naam of het uitgeoefende beroep, soms is het een herdenkingssteen. Meestal is het de eerste eigenaar die een gevelsteen laat plaatsen, maar het komt ook voor dat er bij een restauratie een gevelsteen wordt aangebracht, vaak met vermelding van het jaar waarin gerestaureerd is.

Toen er nog geen huisnummers waren, gaf de afbeelding op de gevelsteen een indicatie wie er in een bepaald huis woonde of welk beroep er werd uitgeoefend. De gevelsteen heeft in die hoedanigheid eenzelfde functie als het uithangbord (zie bij uithangbord allerlei voorbeelden van tekens voor beroepen e.d.). Napoleon Bonaparte is begonnen met het nummeren van huizen, waarschijnlijk om het innen van de belastingen te vergemakkelijken, maar ook in Romeinse steden kwamen blijkbaar ook wel huisnummers voor. 
Veel gevelstenen zijn tegenwoordig ongekleurd, maar vroeger hielp ook de kleur mee in het onderscheid tussen de vele stenen en daarmee in de herkenning van het huis.

Soms verhuisde een gevelsteen mee met de eigenaar van het huis of werd bij sloop van een gebouw de gevelsteen in een ander, meestal jonger, gebouw herplaatst. Niet altijd is dus zeker dat de gevelsteen oorspronkelijk bij het pand hoort.
In de regel is de gevelsteen nu een historisch teken omdat een nieuwe bewoner geen band met de afbeelding hoeft te hebben.
Soms echter was het juist verboden om een gevelsteen te verwijderen, omdat de gevelsteen het huis kenmerkte en van de rest onderscheidde; dit stamt uit de tijd dat er nog geen adressering met straat en huisnummer was. 

Soms beeldde een "steen" het hoofd van de (eerste) eigenaar uit, ook wel vergezeld van het hoofd van zijn echtgenote en soms van zijn kinderen. Het hoofd van de eigenaar stond links op de gevel, van de echtgenote rechts (zodat ze naar elkaar kijken). Soms gaan de beeltenissen vergezeld van hun kinderen, hun voorouders, bloemen, takken of fruit, deugden, engelen o.d. Een voorbeeld daarvan is de Jansstraat 61, 63 en 63a in Haarlem dat zelfs van 27 portrethoofden is voorzien (ook wat eenvoudiger "kopjes").

Voordeel van de gevelsteen t.o.v. het uithangbord is dat de gevelsteen minder onderhoud vergt (het uithangbord besschdigde nog wel eens, het bord zelf en de ophanging moesten wel eens vervangen worden). Voordeel van het uithangbord is dat het meer aandacht trekt.

gevelsteen van beeldhouwer hans 't mannetje:

in steen het hoofd van johan schatter, de eerste eigenaar/bewoner van jansstraat 61, haarlem (uit tijdschrift rce 2022-4, foto jildo tim hof, cultureel erfgoed, n.a.v. het boek "gezichten op gevels van huizen: 1400-1770" van dirk j. de vries, uitg. wbooks):

Zie ook het archief van de site van beeldhouwer Hans 't Mannetje (1944-2016).
Verg. uithangbord, metselteken en dragers van opschriften zoals banderol, epigraaf, zerk.

Eng. ornamental stone, stone tablet; als herdenkingssteen: memorial stone, memorial tablet, plaque

2. Ook: voorwerker. Een gevelsteen is een baksteen die toegepast kan worden als buitengevelsteen (buitenspouwblad). Bakstenen die niet expliciet geschikt zijn voor de buitengevel, zijn alleen geschikt voor binnenmuren, bijvoorbeeld omdat ze niet voldoende vorstbestendig zijn. 

gevelsteen, buitengevel, ypenburg (foto joostdevree):

Kijk ook eens op de site van bijvoorbeeld Steenbakkerij Vande Moortel.

Eng. facing brick