domus, romeinse stadswoning

Woningen uit de oude Romeinse tijd zijn te verdelen in:
- villa, een ruim buitenverblijf voor de rijkeren of een grootschalig boerenbedrijf (zie verder bij villa)
- insula, woonblok / appartementen voor de armeren (zie verder bij insula)
- domus, stadswoning voor de rijkeren, vaak gecombineerd met één of meer winkels (het onderwerp van dit artikel).

"Van de Romeinse woningbouw is vrij veel bekend, vooral door de opgraving van de steden Popei, Herculanum en Stabiae, die in 79 na Chr.bij de uitbarsting van de vulkaan de Vesuvius werden bedolven onder een asregen en een dikke laag modder.
De woningen van de rijke Romeinen waren, naar het Griekse voorbeeld, vaak rondom een open binnenhof gebouwd, het atrium. Daarachter lag nog een tweede binnenhof, de peristylium. Alle kamers kwamen uit op deze binnenhoven.

De woningen in de volkswijken in het Romeinse Rijk waren vaak woonblokken van drie, vier of vijf verdiepingen. Hoewel het vaak slecht gebouwde, vuile en donkere gebouwen waren, maar vergeet niet dat Rome zeer veel inwoners had, ook in de Romeinse tijd."

Een kenmerkende indeling van een Romeins stadshuis (domus)
 
Vaak had de voorgevel (links op de afbeelding) uitsluitend een toegangsdeur (ianua, 0; een dubbele bronzen deur was een ostium); soms was er ook een buiten als toegang tot de winkel (tabernae, 10) aan één of aan beide zijden van de toegangsdeur van de woning.
Via de entree (vestibulum, 3) en gang (fauces, 4) kwam men in een centrale, deels open ruimte (atrium, 1). Het atrium was de eerste grote ruimte waar men het huis binnenkwam en was meestal fraai gedecoreerd met schilderingen en mozaïeken. In het atrium ontving men niet-intieme bezoekers. Het atrium bevatte ook het huiskapelletje (lararium) met de huisgoden (lares, penates); "de lares beschermden huis en gezin en de penates voorzagen in de dagelijkse levensbehoeften".
Wanneer een gezinslid was overleden, werd deze opgebaard in het atrium, met de voeten naar de buitendeur.
Het atrium was vaak voorzien van een kleine vijver (impluvium, 5). Hemelwater kwam door een grote opening in het dak in het impluvium. Een teveel aan hemelwater werd vanuit het impluvium opgevangen in een waterreservoir (cisterne), zodat het water redelijk schoon bleef, er niet veel verdampte en in de tuin of voor huishoudelijk werk gebruikt kon worden of welicht om bij extreme droogte het impluvium weer te vullen. 
Het open gedeelte in het midden boven het impluvium, voor licht en lucht, heet compluvium. 
Langs het atrium waren een aantal kleinere kamers (cubicula, 11), rustkamers, werkkamers. Het cubiculum op de begane grond was meestal een rustkamer of werkkamer / kantoor (cubiculum diurnum, cubiculum voor overdag). Op de verdieping was het cubiculum meestal slaapkamer (cubiculum nocturnum, voor 's nachts).
In het verlengde van de as van het huis lag het werkvertrek / kantoor en tevens privé-ruimte heer en vrouw des huizes (tablinum, 8), de voornaamste ruimte die meestal met een gordijn kon worden afgesloten.
Via een open bergruimte (ala, 6) was de keuken bereikbaar (culina, 14), in het middendeel van het huis. Het toilet kan bij de keuken zijn.
Aan de andere zijde van het tablinum (8) was ook een open bergruimte die leidde naar de eetkamer (triclinium, 7). Triclinium betekent "drie banken" waarop men kon rusten of liggen tijdens het eten. In het achterhuis, aan de rand van de binnenhof (2), was meestal ook een eetkamer (7).  
Via een gang (andron, 12) kwam men van atrium of tablinum in het achterhuis met binnenhof en tuin (peristylium, 2). Ook het peristylium is een belangrijke (open) ruimte en is daarom vrij groot in omvang. Het middendeel van de binnenhof werd door de beplanting ook wel hortus genoemd. Een omvangrijke binnenhof kon een zwembad (piscina) hebben.
Grenzend aan het peristylium was een vaak halfronde tuinkamer / salon voor discussies of ander tijdverdrijf (ontvangstruimte, exedra, 9); vaak was er een tweede tuinkamer die wat meer privacy bood (9). "In de Korintische oecus (9) bevond zich aan elke kant een rij kolommen, die de kamer feitelijk in een schip en zijbeuken verdeelden, waarbij de eerste bedekt waren met een tongewelf".
Wanneer het bouwtechnisch mogelijk was, was er een "achterdeur" (posticum, 13) voor de aanvoer van goederen e.d.

plattegrond van een romeinse stadswoning met winkel(s):

0 ianua / ostium = toegang (ostium is dubbele bronzen deur) 1 atrium = centrale open deel 2 peristylium = binnenhof met tuin (hortus = tuin) 3 vestibulum = entree 4 fauces = gang, toegang 5 impluvium = kleine vijver (opening in het dak erboven is compluvium) 6 ala = bergruimte, open verbinding met atrium 7a triclinium = eetkamer, aanligbed 7b triclinium aestivum = eetkamer in de zomer 8 tablinum = werkvertrek, studieruimte, privé-ruimte, soms ontvangstruimte 9 exedra / oecus = tuinkamer, salon, ontvangstruimte, ruimte voor discussies, banketten e.d.  10 taberna = winkel, werkplaats 11 cubiculum = kleine kamer, werkkamer, rustkamer, slaapkamer 12 andron = gang (tussen twee muren) 13 posticum = "achterdeur" 14 culina = keuken (bij tablinum en/of bij peristylium) 15 andere kleine ruimte

een ander voorbeeld; klik voor groter!:

cubiculum = kleine slaapkamer fauces = gang, toegang vestibulum = entree ala = bergruimte atrium = centrale open deel (gedeeltelijk overdekt) compluvium = open bovenlicht  impluvium = kleine vijver exedra = wachtruimte triclinium = eetkamer peristylium = binnenhof met tuin hortus = tuin rablinum = ontvangstruimte oecus = ontvangstruimte tablinum = werkvertrek culina = keuken lararium = tempeltje voor de huisgod domus = huis

een ander voorbeeld; klik voor groter!:

plattegrond van het huis pansa in pompeï; klik voor iets groter:

De term domus is afgeleid van het Latijnse domum (huis).

Zie eventueel verder bij Romeinse Bouwkunst.