zelfbouwwijk

Een zelfbouwwijk is een wijk, wijkje of buurt waar (vrijwel) uitsluitend zelfbouwhuizen staan. 
Een zelfbouwhuis is een woning die de eigenaar zelf heeft gebouwd of zelf heeft laten bouwen (zie ook particulier opdrachtgever), dus zonder tussenkomst van grootschalig opererende projectontwikkelaars.
Een zelfbouwer is een soort mini-projectontwikkelaar, architect en heel soms aannemer van zijn eigen huis die de eerste tijd zelf in het huis woont. Dat de woning vaak over enige tijd verkocht zal worden, kan invloed hebben op ontwerp en constructie (dan zal het toch een meer conventioneel ontwerp hebben).
De kavels per woning zijn meestal niet gering, bijvoorbeeld 450 m2.

Voor de hier genoemde zaken geldt dat het de situatie van mei 2025, of wat eerder, betreft.

• Waarom zelfbouwwijken?

• Motto's die tot zelfbouw kunnen leiden

• Teveel bemoeienis van de overheid (geldt niet in alle gevallen, maar wees alert)

• Te weinig bemoeienis van de overheid is ook niet goed

• Het resultaat is niet altijd even fraai (maar wie bepaalt dat?)

• Waarom komen zelfbouwwijken niet van de grond?

• Voorbeelden van teveel bemoeienis in zelfbouwwijken

• Paar voorbeelden van zelfbouwwijken

Waarom zelfbouwwijken?

- De woningmarkt is niet alleen verstikkend maar inmiddels behoorlijk verstikt (2025). Chronisch woningtekort. Veel eisen van centrale overheid en gemeente. Woningbouwprojecten duren vaak 10 tot 15 jaar. Hoge prijzen voor arbeid én materiaal. Hoge huizenprijzen. Hoge hypotheekrente.
Habraken ooit: "Wij wonen niet meer, wij worden gehuisvest".
Carel Weeber ooit: "Naar het Wilde Wonen": vrijstaande woningen van particuliere opdrachtgevers die zelf vorm en indeling van hun woning bepalen.
- Reguliere ontwerpen zijn van projectontwikkelaars die zoveel mogelijk woningen op een bepaalde oppervlakte willen hebben (optimalisatie van de winst van projectontwikkelaars en gemeente), ten koste van de bewoners.
- Reguliere ontwerpen zijn van architecten die er zelf niet gaan wonen (het interessante ontwerp is voor de architect belangrijker dan het nut en woonplezier voor de bewoners).
- Hoewel new-urbanism / retro-architectuur een enorme variatie geeft, de inbreng van de bewoners is toch miniem.
- Veel bewoners willen zelf bepalen hoe de woning er uit ziet. Zelfbouwwijken tonen het individualisme en de verscheidenheid van de bewoners: "Zoals ik woon, ben ik zelf".
- Wonderwel niet als tegengas om de nog steeds bestaande stapel-bouwwijze te veranderen naar snelle, efficiënte, op de klant toegesneden cataloguswoning via industrieel bouwen. 

Motto's die tot zelfbouw kunnen leiden

- Zelf doen en uitvinden, zelf (laten) ontwerpen, eventueel via amateur-architect.
- Individuele vrijheid.
- Zo weinig mogelijk bemoeienis van de overheid (maar wat is weinig?).
- Duurzaam leven (moet dat echt altijd maar weer; een overdaad aan duurzaamheidsidealen leidt meestal tot gedwongen extreme verduurzaming en ongewenste eisen à la GroenLinks).
- Organische groei (kan bijna niet als je er geen eeuwen over doet).
- Community-vorming (wens van de overheid? waarschijnlijk meer een wens van beleidsadviseurs, stedenbouwkundigen of andere theoretici die hun zegje moeten doen).

Bedenk ook:
- Niet elke zelfbouwer wil een woning waar het architectonische of duurzame karakter vanaf spat.
- De meeste cataloguswoningen zijn toe te snijden op ieders wensen. Een pragmatische reden is omdat de zelfbouwer niet zélf alle kinderziektes in zijn woning wil hebben!
- Er wordt teveel uitgegaan van de creatieve intenties en kwaliteiten van zelfbouwers. 

Teveel bemoeienis van de overheid (geldt niet in alle gevallen, maar wees alert)

Toch is er juist teveel bemoeienis van de overheid waardoor zelfbouwwijken niet van de grond komen:
- Teveel nadruk op duurzaamheid, natuur en biodiversiteit. 
- Verregaand zelfvoorzienend moet het zijn: water zuiveren, energie aanleggen, zelf wegen aanleggen, zelf voor riolering zorgen. Moest men de fecaliën begraven of als ontoelaatbare mest gebruiken op het eigen erfje? Dat werkte natuurlijk niet, en er is een groot risico op een ongezonde omgeving. Daarom is o.m. in Almere Oosterwold in 2022 besloten dat de gemeente hiervoor zorgdraagt, ook voor de al gebouwde woningen).
- Er is een overdreven groen concept. Soms moet de helft van het kavel uit stadslandbouw bestaan om "een duurzaam ecosysteem op te bouwen" (agricultuur of een andere beleidsmakers-term). Voorbeeld van doorgeschoten romantisering en groene dwang van ambtenaren om dit te eisen; "de bureaus PAU en Over Morgen adviseerden om dit doel los te laten, vanwege het ontbreken van enig perspectief op realisatie").
- Er mag slechts een kwart van de kavel worden bebouwd waarbij schuurtjes, kassen e.d. in die oppervlakte meetellen.
- Bouwen van schuurtjes en kassen gaat ten koste van de bebouwingsmogelijkheden (voor de woning).
- Er wordt teveel geromantiseerd met de gedachte: 
(a) het zijn uitsluitend zelfbouwers met geitenwollen sokken (rechtschapen mensen in een rechtvaardig samenlevingsverband, in zoveel mogelijk vrijheid)
(b) bewoners willen allemaal zo graag een community vormen (een Utopia, een retro-kolonie zoals Walden van Frederik van Eeden en een retro-commune uit de flower-power-tijd). 
- Er moeten soms ook bedrijven toegelaten worden (maar dan moet er toch blijkbaar wel e.e.a. op papier staan; "de uitgifte van grond aan bedrijven is in 2023 stopgezet door het ontbreken van een visie en strategie om de juiste bedrijven te kunnen werven").

Te weinig bemoeienis van de overheid is ook niet goed
 
- Er is te weinig infrastructurele voorbereiding (geen wegen, geen energie, geen water, geen internet).
- Wanneer je als nieuwe eigenaar / bewoner zelf moet zorgen voor het aanleggen van o.m. water en waterzuivering, energie, elektra, internet, riolering, secundaire wegen om je erf te ontsluiten, dan is dat werkelijk teveel gevraagd... (Het lijkt een eenvoudige maar slinkse manier om zelfbouw sterk te ontmoedigen.)
- De publieke ruimte is vaak niet ingevuld: riolering?, voetpaden?, fietspaden?, parkjes?, speelplekken of speeltuintje in de buurt?, supermarkt in de buurt? komt er een bus? zijn er publieke vijvers e.d.?
Alleen bij een earthship (green architecture) kan dit.
- De overheid moet verantwoordelijkheid zijn voor de infrastructuur (gemeente en nutsbedrijven), inclusief technische uitwerking, realisatie en beheer. Straten met kavels werden in Rotterdam Nesselande Waterwijk positief ervaren.
- De verantwoordelijkheid voor de aansluiting op de infrastructuur en op het eigen terrein ligt bij de bewoners.
- Om verrommeling te vermijden is bijvoorbeeld een sterke "landschappelijke structuur" te scheppen met kavels, hoofdweg(en) en secundaire straten, een structuur die belangrijker is dan de woningen. 
Opgepast moet worden dat de planmakers grootschaliger projecten toevoegen met woningen of zelfs gebouwen met appartementen; zo'n project degradeert het zelfbouwidee, zeker als het de zelfbouwwoningen aan het zicht onttrekt.
- Let op dat voorzieningen als speeltuinen en sportveldjes veel herrie en andere overlast kunnen veroorzaken. Wees, ook i.v.m. de kosten, hier niet al te scheutig mee.

Het resultaat is niet altijd even fraai (maar wie bepaalt dat?) 

- Een zeer rommelig terrein (hoort bij het type bewoners werd nogal eens gezegd).
- Slechte infrastructuur (toch te weinig sturing door de overheid).
- Veel lelijk hout (wat heet lelijk?).
- Geen cohesie tussen bewoners: drie belangrijke niet-uitsluitende groepen: de echte duurzaamheidsfreaks, degenen die ook echt zelf een huis willen bouwen en de mensen die een eigen huis door een ander (aannemer) laten bouwen maar wel volgens eigen ontwerp.
- Soms iets te buitenissige woningen?: naast traditionele en futuristisch ogende woningen, villa's en klassieke grachtenpanden, bungalows en bungalows met kap (boerderette), ook tiny houses, woningen die ook echt lijken op een schuur, recreatiewoning, tuinhuisje, kas e.d.
(Net als de door veel gemeenten gepropageerde "tijdelijke woningen" zijn deze huisjes eigenlijk niet volwaardig genoeg om in te wonen. Zeker als je bedenkt dat die huisjes vaak op grote kavels staan en er dus veel grond verloren gaat.)

Waarom komen zelfbouwwijken niet van de grond?

- Gemeenten geven niet graag de macht (regie) uit handen (zeker niet aan burgers). 
- Als een zelfbouwproject slaagt, kan de gemeente moeilijker andere zelfbouwprojecten tegenhouden. 
- Er is sowieso niet veel ruimte voor woningbouw (zie o.m. stikstof en groene dwang).
- Er is in Nederland geen adequwaat elektriciteitsnet. Als er bij Gods gratie al woningen gebouwd mogen worden, dan is door netcongestie steeds vaker geen aansluiting op het openbare elektriciteitsnet mogelijk. Dit geldt dus ook voor"niet-zelfbouwprojecten. 
- De bouw van een omvangrijker zelfbouwwijk kan een paar decennia belopen. Vaak loopt zo'n project nog langer dan "geplande" wijken, alleen al omdat de verkoop langer duurt en afstemming tussen eigenaren complex is. Gelukkig zijn er een soort "mediators" voor zelfbouwers.
- Gemeente, bestaande bewoners in de buurt van de geplande zelfbouwwijk, maar zeker ook een groot aantal die graag zelf zouden willen bouwen vrezen dat het een rommeltje wordt. (Niet zonder reden is ook gebleken.)
- Het combineren van zelfbouw met verplichte groene of andere milieu-aspecten.
- "Uit de enquête onder zelfbouwers komt dat het zelf aanleggen van infrastructuur en (nuts)-voorzieningen ingewikkeld is, dit veel (technische) kennis vereist en regelmatig tot frictie tussen bewoners leidt. Circa een derde van de bewoners denkt dat voorzieningen niet vanzelf komen."

Voorbeelden van teveel bemoeienis in zelfbouwwijken

- De Structuurvisie Almere Oosterwold zelfbouwwijk geeft een Samenvatting op pagina 7 waar een verregaande paternalistische groendwang benadering uit spreekt: 
"Voor de gewenste ontwikkeling van Oosterwold zijn zes ambities geformuleerd.
1. Oosterwold biedt maximale vrijheid aan initiatieven [opm.: binnen de strenge grenzen]
2. Oosterwold ontwikkelt zich organisch [opm.: is een nonsense-ambitie] 
3. Oosterwold is een continu groen landschap [opm.: is een zware eis]
4. Oosterwold heeft stadslandbouw als groene drager [opm.: is een zware eis]
5. Oosterwold is duurzaam en zelfvoorzienend [opm.: is een zware eis]
6. Oosterwold is financieel stabiel. [opm.: verplichte ambitie naar de  wethouders?]"
- Nog ernstiger in die Structuurvisie is waarschijnlijk: 
"De ontwikkeling van elk kavel geldt hetzelfde principe voor bereikbaarheid en zelfvoorzienendheid. Iedereen legt een eigen deel van de ontsluitingswegen aan, realiseert een deel van een doorlopend netwerk van wandel- of fietspaden, draagt bij aan de waterhuishouding en voorziet in zijn eigen energievoorziening. Ook in financieel opzicht zal Oosterwold zelfvoorzienend zijn; overheidsinvesteringen volgen de ontwikkelingen."
- Uit het alsnog toe willen voegen van welstandseisen bij zelfbouwwijk Waterwijk Rotterdam Nesselande blijkt de koudwatervrees die gemeente-ambtenaren kunnen hebben met zelfbouw: 
"Deelraadsleden vonden de verschillen in stijl sneu voor de bewoners, en besloten om voor de tweede fase welstandscriteria gericht op een uniforme kleur per eiland vast te leggen (de Gemeenteraad vernietigde dit besluit overigens)."
- Planmakers van de gemeente vinden soms dat een zelfbouwwijk door de uiteenlopende stijl "een lage ruimtelijke kwaliteit" heeft. Dat getuigt van gepasseerd voelen, afgunst en kleinzieligheid ("hoe kunnen ze dat nu zonder ons doen"). Resultaat is dat je dan toch aan de ene kant veel vrijheid geeft aan de zelfbouwers maar aan de andere kant stel je ridicule eisen.
- Kies bij de wijkplattegrond niet voor veel water (eilandjes, veel slootjes, forse waterpartijen) omdat er dan te weinig ruimte overblijft voor de tuinen.
- "Samengevat: ongelukkige stedenbouwkundige keuzen gingen ten koste van het imago van welstandsvrije zelfbouw."

Paar voorbeelden van zelfbouwwijken

- Almere Homeruskwartier Poort 
- Rotterdam Waterwijk Nesselande
- Almere Oosterwold

zelfbouwwijk almere oosterwold (het witomlijnde gebied) beslaat een deel van de gemeenten almere en zeewolde en is met 4300 ha, ofwel 43 km2, zeer omvangrijk (uit structuurvisie almere oosterwold):

deel van de bebouwing van almere oosterwold, ruime kavels, natuurlijk overal nog wat kaal, 2024 (maak oosterwold):

teveel water, te weinig ruimte voor tuinen, rotterdam waterwijk nesselande, 2006 (stadontwikkeling rotterdam):

Met dank aan o.m.

- Gebiedsontwikkeling: Almere Oosterwold Ambities

- Gebiedsontwikkeling: De meest geplande niet-geplande stad

- Rooilijn: Zelfbouw ontrafeld in Waterwijk Nesselande