Het
Structuralisme is architectuur in de vorm van een verzameling kleine eenheden, soms in duidelijke structuren, soms in een ogenschijnlijk willekeurige opbouw.
Structuralisme lijkt op het betrekkelijk willekeurig stapelen van vooral
blokvormige bouweenheden. Vaak ontstaat een sculpturale eenheid.
Het Structuralisme is te zien als een mondiale bouwstijl. Een
andere naam voor het Structuralisme is in Nederland "Forum". In de jaren 1950 en 60 namen vrijwel alle architecten wereldwijd de ideeën van
CIAM en het Nieuwe Bouwen over.
De Forumarchitecten verzetten hier tegen. Deze architecten (o.m. Jaap Bakema, Aldo van Eyck, Herman
Hertzberger) kregen die naam vanwege het tijdschrift
"Forum" dat zij uitgaven. (Jaap Bakema en Aldo van Eyck
vormden met veel buitenlandse architecten ook Team 10.)
De architecten van Forum verzetten zich vooral tegen de eenvormigheid in het Nieuwe
Bouwen, omdat wijken met doorzonwoningen en grote flatgebouwen overal hetzelfde karakter
hebben en geen rekening hielden met de menselijke maat.
Doordaar was er ook meer aandacht voor woongemeenschappen,een
forum is immers een plaats waar je elkaar
ontmoet. Een voorbeeld is "Centraal Wonen" De
Wandelmeent in Hilversum, 1977: "zelf vorm geven aan en verantwoordelijk zijn voor de manier waarop je wilt wonen en gestalte wilt geven aan je eigen
woonomgeving", "bewoners zijn betrokken bij elkaar, vieren samen feesten en steunen elkaar in moeilijke
tijden; ook praktische dingen zoals bijvoorbeeld wasmachines en o.a. een hobbyruimte, sauna en fitnessruimte worden met elkaar gedeeld of
geregeld".
Het
structuralisme kwam langzaam op in de jaren 60 en als stroming vanaf
de jaren 70, met als uitgesproken motto: primair is een gebouw voor de gebruikers,
door de druk van de bouwwoede met grote wooncomplexen is het contact
met de gebruikers verloren (revolutiebouw).
Bij "gebruikers" werd ook gedacht aan toekomstige gebruikers, waardoor puur
functionalisme te beperkt was en gedacht werd vanuit ene veelheid aan kleine en
grotere eenheden. Natuurlijk speelde ook mee dat het ontwerpen van die eenvormigheid voor de
architect niet direct uitdagend genoemd kon worden; het Structuralisme laat een
vrij en speels ontwerp toe van basiseenheden. Denk hierbij ook aan de
bolwoningen van Dries Kreijkamp.
Een gebouw moet volgens het Structuralisme meer zijn dan een optelling van functies, architectuur moet menselijke activiteiten mogelijk maken en sociale contacten
bevorderen. Belangrijk bij het structuralisme is dat de gebouwen
vormgegeven zijn uit kleinere eenheden, meestal van dezelfde vorm,
die zich op één of andere manier herhalen.
De kleinere eenheden hebben dan met de menselijke maat te maken en
vormen uiteraard samen een structuur, zoals bijvoorbeeld bij een kristalrooster
van een mineraal maar met wat meer vrijheid in de totale vorm en met gemeenschappelijke
ruimten om het sociale aspect te benadrukken. Een kenmerk van enkele
structuralistische bouwwerken is het gebruik van kubussen.
Kenmerken van het Structuralisme zijn dus o.m. - verzet tegen de eenvormigheid en gebrek aan menselijke maat van de Nieuwe Zakelijkheid("onleefbare steden")
- meer mogelijkheden tot groei en flexibiliteit in (meervoudig) gebruik en dus gunstiger voor toekomstig gebruik met een andere
functie:
. kleinere eenheden (basiseenheden, menselijke
maat), meestal van dezelfde vorm . gemeenschappelijke ruimten (mogelijkheden tot ontmoeting)
. bewust niet-ingevulde ruimten (mogelijkheden tot groei) - herhaling van de basiseenheden tot een zekere, geometrische
structuur (een soort schaakbordpatroon)
- een vrij en speels ontwerp van basiseenheden - insnoeringen om bouwvolumes te breken - basiseenheden zijn vaak kubussen (soms op hun punt zoals
kubuswoningen
of paalwoningen)
- "schakeling van ruimtelijke en constructieve elementen is duidelijk"
(later werd door energiebewust denken de constructie weer binnen de gevels
geplaatst)
- casco-woningen die verder zelf
ingevuld kunnen worden door de bewoner (Open
Bouwen)
- experimentele architectuur voor woningbouw (o.m. woongemeenschappen).
Voorbeelden van het Structuralisme Aldo van Eyck was de belangrijkste uitdrager van deze gedachte was. Hij
keek veel naar de Afrikaanse architectuur, waar de complexiteit van de samenleving wordt weerspiegeld in de bouwwijze. Ook had hij veel contact met de
Cobra beweging.
Van Eyck gebruikte veel tegenstellingen in zijn architectuur, zoals groot en klein, open en gesloten, eenvoud en complexiteit. Deze tegenstellingen
noemde hij Duo-fenomenen.
In de stijl van het Forum
is een groot geheel verdeeld in kleinere eenheden, die ook weer onderverdeeld zijn. De kleinste eenheden zijn terug te voeren op de menselijke maat. Een letterlijke uitvoering hiervan wordt structuralisme genoemd.
Voorbeeld Aldo van Eyck: het Burgerweeshuis in Amsterdam (start bouw 1959), een
laagbouw met veel gelijke elementen, van boven gezien een heerlijk lego-achtig
ontwerp.
Piet Blom, een leerling van Van
Eyck, bedacht de Kasbah-woningen in Hengelo (1974), geïnspireerd op de Afrikaanse
architectuur:
- sociale contact door gemeenschapsruimten (de woningen zijn verhoogd gebouwd, waardoor op de begane grond
"gemeenschapsruimtes" ontstaan; gelukkig leverde dit parkeerplaatsen
op)
- sociale contact door dicht opeen bouwen van de woningen (en waarschijnlijk met
het doel om meer woningen
per oppervlakte te scheppen)
- "stedelijk dank": meervoudig grondgebruik (vanuit de woningen naar
de beganegrond "met groen tussen winkels, toegangswegen, parkeren en spelen"
).
Een interessant voorbeeld van het structuralisme van Piet Blom: de boomwoningen ("kubuswoningen" of "paalwoningen") in
Helmond (1974) en
Rotterdam (1982): zeer fraaie woonkubussen in een bijna
grafische uitvoering.
Zie ook het Piet Blom
Museum.
Herman Hertzberger is de derde belangrijke vertegenwoordiger van het
Structuralisme. Zijn architectuur heeft als kenmerken:
een ministad met een centrale hal en straten in gebouwen, de
structurele compositie, gebouw in de context van de omgeving,
stedelijk weefsel, er is een basisstructuur (door de architect
bepaald) en een flexibele zone (variabel gedeelte door de gebruiker
bepaald).
Voorbeelden Herman Hertzberger (bron van deze opsommingen is helaas niet
achterhaald):
"Kantorencomplex van Centraal Beheer (Achmea) in
Apeldoorn (1972):
- voor 100 werkenden: hier zit men langer dan thuis!
- contact bevorderen tussen bewoners (gasten) en gebruikers (werkenden)
- menselijke maat (3 verdiepingen)
- architectuur = gemeenschap, niet hierarchisch
- individuele werkplek herkenbaar en vrij indeelbaar
- kantoorlandschap: visueel contact met anderen, op zelfde en andere
verdiepingenen via vides."
"Muziekcentrum Vredenburg in Utrecht (1979, gedeelterijk gesloopt in
2008):
- hoogtepunt structuralisme: concertzaal enz. sluiten aan bij binnenstraten met winkels enz.".
Kritische noot
Met betrekking toe het "stedelijk dak" en het zo dringend
gewenste gemeenschapsgevoel werkte het samenvoegen van verschillende
functies in één "gebouw" toch niet goed:
- Helaas zijn het ook donkere holen gebleken die
vandalisme en criminaliteit
aanzuigen. De geïdealiseerde Afrikaanse gemeenschap is toch meer
gesloten dan deze westerse invulling met een "stedelijk dak". In 2005 zijn in de strijd tegen het donkere in de onderbouw veel lampen geplaatst
(waar een aantal bewoners ook niet tevreden
mee is, omdat de lichten overdag niet uitgaan en het 's nachts te
licht is...).
-
Het samenvoegen van winkels, gemeenschappelijke voorzieningen (ook cafés
e.d.), scholen e.d. gaf teveel ongenoegen, rommel en een onveilig gevoel.
Bijvoorbeeld de school in Het Karregat in Eindhoven (1973, ontwerp Frank
van Klingeren) werd door de inspectie afgekeurd.
klik op de meeste afbeeldingen voor groter
structuralisme, burgerweeshuis, amsterdam, architect aldo van eyck, 1959 (studio
moniker):
structuralisme, kasbah- woningen, structuur nog duidelijk strak en minder
vrij (teveel nieuwe zakelijkheid), architect piet blom (ontwerp 1969)
(foto archined):
structuralisme, kasbah-woningen in hengelo, architect piet blom (foto kasbah):
structuralisme, interieur van het voormalig kantoor centraal beheer, apeldoorn,
architect herman hertzberger (1972):
woongemeenschap de wandelmeent, hilversum, structuralistisch
opgezet wijkje, veel verschillende groottes van woningen op basis van dezelfde vorm; iedere woning zijn eigen toilet, douche en keuken, maar per cluster woningen zijn er gemeenschappelijke ruimte;
arch. pieter weeda, gereed 1977 (wandelmeent):
voorbeelden uit het buitenland:
een ander voorbeeld van structuralisme (simpelweg "modern"
genoemd) is habitat '67, arch. moshe safdie, montreal, canada, 1967 (greatbuildings):
Structuralisme is "het zien van de verschijnselen als voortkomend uit de
structuur", voor het eerst gebruikt in 1935. De term is afkomstig uit het
Franse stucture, dat ontleend is aan het Latijnse structura (het bouwen,
metselwerk), een afleiding van het werkwoord struere (verleden deelwoord
structum) dat "oprichten, bouwen, in rijen leggen, opstapelen"
betekent. Bron Etymologiebank.