Structuralisme (1959-1990)

Het Structuralisme is architectuur in de vorm van een verzameling kleine eenheden, soms in duidelijke structuren, soms in een ogenschijnlijk willekeurige opbouw. Structuralisme lijkt op het betrekkelijk willekeurig stapelen van vooral blokvormige bouweenheden. Vaak ontstaat een sculpturale eenheid.

Het Structuralisme is te zien als een mondiale bouwstijl. Een andere naam voor het Structuralisme is in Nederland "Forum". In de jaren 1950 en 60 namen vrijwel alle architecten wereldwijd de ideeën van CIAM en het Nieuwe Bouwen over. De Forumarchitecten verzetten hier tegen. Deze architecten (o.m. Jaap Bakema, Aldo van Eyck, Herman Hertzberger) kregen die naam vanwege het tijdschrift "Forum" dat zij uitgaven. (Jaap Bakema en Aldo van Eyck vormden met veel buitenlandse architecten ook Team 10.)
De architecten van Forum verzetten zich vooral tegen de eenvormigheid in het Nieuwe Bouwen, omdat wijken met doorzonwoningen en grote flatgebouwen overal hetzelfde karakter hebben en geen rekening hielden met de menselijke maat. 
Doordaar was er ook meer aandacht voor woongemeenschappen, een forum is immers een plaats waar je elkaar ontmoet. Een voorbeeld is "Centraal Wonen" De Wandelmeent in Hilversum, 1977: "zelf vorm geven aan en verantwoordelijk zijn voor de manier waarop je wilt wonen en gestalte wilt geven aan je eigen woonomgeving", "bewoners zijn betrokken bij elkaar, vieren samen feesten en steunen elkaar in moeilijke tijden; ook praktische dingen zoals bijvoorbeeld wasmachines en o.a. een hobbyruimte, sauna en fitnessruimte worden met elkaar gedeeld of geregeld".

Het structuralisme kwam langzaam op in de jaren 60 en als stroming vanaf de jaren 70, met als uitgesproken motto: primair is een gebouw voor de gebruikers, door de druk van de bouwwoede met grote wooncomplexen is het contact met de gebruikers verloren (revolutiebouw). Bij "gebruikers" werd ook gedacht aan toekomstige gebruikers, waardoor puur functionalisme te beperkt was en gedacht werd vanuit ene veelheid aan kleine en grotere eenheden. Natuurlijk speelde ook mee dat het ontwerpen van die eenvormigheid voor de architect niet direct uitdagend genoemd kon worden; het Structuralisme laat een vrij en speels ontwerp toe van basiseenheden. Denk hierbij ook aan de bolwoningen van Dries Kreijkamp.

Een gebouw moet volgens het Structuralisme meer zijn dan een optelling van functies, architectuur moet menselijke activiteiten mogelijk maken en sociale contacten bevorderen. Belangrijk bij het structuralisme is dat de gebouwen vormgegeven zijn uit kleinere eenheden, meestal van dezelfde vorm, die zich op één of andere manier herhalen. De kleinere eenheden hebben dan met de menselijke maat te maken en vormen uiteraard samen een structuur, zoals bijvoorbeeld bij een kristalrooster van een mineraal maar met wat meer vrijheid in de totale vorm en met gemeenschappelijke ruimten om het sociale aspect te benadrukken. Een kenmerk van enkele structuralistische bouwwerken is het gebruik van kubussen.

Kenmerken van het Structuralisme zijn dus o.m.
- verzet tegen de eenvormigheid en gebrek aan menselijke maat van de Nieuwe Zakelijkheid ("onleefbare steden")
- meer mogelijkheden tot groei en flexibiliteit in (meervoudig) gebruik en dus gunstiger voor toekomstig gebruik met een andere functie:
    . kleinere eenheden (basiseenheden, menselijke maat), meestal van dezelfde vorm
    . gemeenschappelijke ruimten (mogelijkheden tot ontmoeting) 
    . bewust niet-ingevulde ruimten (mogelijkheden tot groei)
- herhaling van de basiseenheden tot een zekere, geometrische structuur (een soort schaakbordpatroon)
- een vrij en speels ontwerp van basiseenheden
- insnoeringen om bouwvolumes te breken
- basiseenheden zijn vaak kubussen (soms op hun punt zoals kubuswoningen of paalwoningen)
- "schakeling van ruimtelijke en constructieve elementen is duidelijk" (later werd door energiebewust denken de constructie weer binnen de gevels geplaatst)
- casco-woningen die verder zelf ingevuld kunnen worden door de bewoner (Open Bouwen)
- experimentele architectuur voor woningbouw (o.m. woongemeenschappen).

Voorbeelden van het Structuralisme
Aldo van Eyck was de belangrijkste uitdrager van deze gedachte was. Hij keek veel naar de Afrikaanse architectuur, waar de complexiteit van de samenleving wordt weerspiegeld in de bouwwijze. Ook had hij veel contact met de Cobra beweging.
Van Eyck gebruikte veel tegenstellingen in zijn architectuur, zoals groot en klein, open en gesloten, eenvoud en complexiteit. Deze tegenstellingen noemde hij Duo-fenomenen.
In de stijl van het Forum is een groot geheel verdeeld in kleinere eenheden, die ook weer onderverdeeld zijn. De kleinste eenheden zijn terug te voeren op de menselijke maat. Een letterlijke uitvoering hiervan wordt structuralisme genoemd.
Voorbeeld Aldo van Eyck: het Burgerweeshuis in Amsterdam (start bouw 1959), een laagbouw met veel gelijke elementen, van boven gezien een heerlijk lego-achtig ontwerp.

Piet Blom, een leerling van Van Eyck, bedacht de Kasbah-woningen in Hengelo (1974), geïnspireerd op de Afrikaanse architectuur: 
- sociale contact door gemeenschapsruimten (de woningen zijn verhoogd gebouwd, waardoor op de begane grond "gemeenschapsruimtes" ontstaan; gelukkig leverde dit parkeerplaatsen op)
- sociale contact door dicht opeen bouwen van de woningen (en waarschijnlijk met het doel om meer woningen per oppervlakte te scheppen)
- "stedelijk dank": meervoudig grondgebruik (vanuit de woningen naar de beganegrond "met groen tussen winkels, toegangswegen, parkeren en spelen" ).

Een interessant voorbeeld van het structuralisme van Piet Blom: de boomwoningen ("kubuswoningen" of "paalwoningen") in Helmond (1974) en Rotterdam (1982): zeer fraaie woonkubussen in een bijna grafische uitvoering.
Zie ook het Piet Blom Museum.

Herman Hertzberger is de derde belangrijke vertegenwoordiger van het Structuralisme. Zijn architectuur heeft als kenmerken: een ministad met een centrale hal en straten in gebouwen, de structurele compositie, gebouw in de context van de omgeving, stedelijk weefsel, er is een basisstructuur (door de architect bepaald) en een flexibele zone (variabel gedeelte door de gebruiker bepaald).
Voorbeelden Herman Hertzberger (bron van deze opsommingen is helaas niet achterhaald): 
"Kantorencomplex van Centraal Beheer (Achmea) in Apeldoorn (1972):
- voor 100 werkenden: hier zit men langer dan thuis!
- contact bevorderen tussen bewoners (gasten) en gebruikers (werkenden)
- menselijke maat (3 verdiepingen)
- architectuur = gemeenschap, niet hierarchisch
- individuele werkplek herkenbaar en vrij indeelbaar
- kantoorlandschap: visueel contact met anderen, op zelfde en andere verdiepingenen via vides."
"Muziekcentrum Vredenburg in Utrecht (1979, gedeelterijk gesloopt in 2008):
- hoogtepunt structuralisme: concertzaal enz. sluiten aan bij binnenstraten met winkels enz.".

Kritische noot 
Met betrekking toe het "stedelijk dak" en het zo dringend gewenste gemeenschapsgevoel werkte het samenvoegen van verschillende functies in één "gebouw" toch niet goed:
- Helaas zijn het ook donkere holen gebleken die vandalisme en criminaliteit aanzuigen. De geïdealiseerde Afrikaanse gemeenschap is toch meer gesloten dan deze westerse invulling met een "stedelijk dak". In 2005 zijn in de strijd tegen het donkere in de onderbouw veel lampen geplaatst (waar een aantal bewoners ook niet tevreden mee is, omdat de lichten overdag niet uitgaan en het 's nachts te licht is...).
- Het samenvoegen van winkels, gemeenschappelijke voorzieningen (ook cafés e.d.), scholen e.d. gaf teveel ongenoegen, rommel en een onveilig gevoel. Bijvoorbeeld de school in Het Karregat in Eindhoven (1973, ontwerp Frank van Klingeren) werd door de inspectie afgekeurd.

klik op de meeste afbeeldingen voor groter structuralisme, burgerweeshuis, amsterdam, architect aldo van eyck, 1959 (studio moniker):

structuralisme, kubuswoningen of paalwoningen, rotterdam, architect piet blom (helmond 1974, rotterdam 1982):

structuralisme, kasbah- woningen, structuur nog duidelijk strak en minder vrij (teveel nieuwe zakelijkheid), architect piet blom (ontwerp 1969) (foto archined):

structuralisme, kasbah-woningen in hengelo, architect piet blom (foto kasbah):

structuralisme, interieur van het voormalig kantoor centraal beheer, apeldoorn, architect herman hertzberger (1972):

woongemeenschap de wandelmeent, hilversum, structuralistisch opgezet wijkje, veel verschillende groottes van woningen op basis van dezelfde vorm; iedere woning zijn eigen toilet, douche en keuken, maar per cluster woningen zijn er gemeenschappelijke ruimte; arch. pieter weeda, gereed 1977 (wandelmeent):

voorbeelden uit het buitenland: een ander voorbeeld van structuralisme (simpelweg "modern" genoemd) is habitat '67, arch. moshe safdie, montreal, canada, 1967 (greatbuildings):

structuralistisch ontwerp van big.dk:

Structuralisme is "het zien van de verschijnselen als voortkomend uit de structuur", voor het eerst gebruikt in 1935. De term is afkomstig uit het Franse stucture, dat ontleend is aan het Latijnse structura (het bouwen, metselwerk), een afleiding van het werkwoord struere (verleden deelwoord structum) dat "oprichten, bouwen, in rijen leggen, opstapelen" betekent. Bron Etymologiebank.

Eng. Structuralism