Structuralisme (1959-1990)

Het Structuralisme is architectuur in de vorm van een verzameling kleine eenheden, soms in duidelijke structuren, soms in een ogenschijnlijk willekeurige opbouw. Structuralisme lijkt op het betrekkelijk willekeurig stapelen van vooral blokvormige bouweenheden.

Een andere naam voor het Structuralisme is in Nederland "Forum". In de jaren 1950 en 60 namen vrijwel alle architecten wereldwijd de ideeën van het Nieuwe Bouwen over. De Forumarchitecten zetten zich hier tegen af. Deze architecten kregen die naam vanwege het tijdschrift "Het Forum" dat zij uitgaven. Zij verzetten zich vooral tegen de eenvormigheid in het Nieuwe Bouwen, omdat wijken met doorzonwoningen en grote flatgebouwen overal hetzelfde karakter hebben. Het structuralisme kwam langzaam op in de jaren 60 en als stroming vanaf de jaren 70, met als uitgesproken motto: primair is een gebouw voor de gebruikers, door de druk van de bouwwoede met grote wooncomplexen is het contact met de gebruikers verloren (revolutiebouw). Natuurlijk speelde ook mee dat het ontwerpen van die eenvormigheid voor de architect niet direct uitdagend genoemd kon worden; het Structuralisme laat een vrij en speels ontwerp toe van basiseenheden.

Een gebouw moet volgens de bouwstijl Structuralisme meer zijn dan een optelling van functies, architectuur moet menselijke activiteiten mogelijk maken en sociale contacten bevorderen. Belangrijk bij het structuralisme is dat de gebouwen vormgegeven zijn uit kleinere eenheden, meestal van dezelfde vorm, die zich op één of andere manier herhalen. De kleinere eenheden hebben dan met de menselijke maat te maken en vormen uiteraard samen een structuur, zoals bijvoorbeeld bij een kristalrooster van een mineraal maar met wat meer vrijheid in de totale vorm en met gemeenschappelijke ruimten om het sociale aspect te benadrukken. Een kenmerk van enkele structuralistische bouwwerken is het gebruik van kubussen.

Kenmerken van het Structuralisme zijn dus o.m.
- verzet tegen de eenvormigheid van de Nieuwe Zakelijkheid
- kleinere eenheden (basiseenheden), meestal van dezelfde vorm
- herhaling van de basiseenheden tot een zekere structuur
- een vrij en speels ontwerp van basiseenheden
- gemeenschappelijke ruimten
- basiseenheden zijn vaak kubussen, soms op hun punt (kubuswoningen of paalwoningen).

Voorbeelden van het Structuralisme
De belangrijkste uitdrager van deze gedachte was Aldo van Eyck. Hij keek veel naar de Afrikaanse architectuur, waar de complexiteit van de samenleving wordt weerspiegeld in de bouwwijze. Ook had hij veel contact met de Cobra beweging.
Van Eyck gebruikte veel tegenstellingen in zijn architectuur, zoals groot en klein, open en gesloten, eenvoud en complexiteit. Deze tegenstellingen noemde hij Duo-fenomenen.
In de stijl van het Forum is een groot geheel verdeeld in kleinere eenheden, die ook weer onderverdeeld zijn. De kleinste eenheden zijn terug te voeren op de menselijke maat. Een letterlijke uitvoering hiervan wordt structuralisme genoemd.
Voorbeeld Aldo van Eyck: het Burgerweeshuis in Amsterdam (start bouw 1959), een laagbouw met veel gelijke elementen, van boven gezien een heerlijk lego-achtig ontwerp.

Piet Blom, een leerling van Van Eyck, bedacht de Kasbah-woningen in Hengelo (1974), geïnspireerd op de Afrikaanse architectuur. De woningen zijn verhoogd gebouwd, waardoor op de begane grond "gemeenschapsruimtes" ontstaan (gelukkig leverde dit parkeerplaatsen op). Ook zijn de woningen zeer dicht op elkaar gebouwd, dit alles om het "sociale contact" te bevorderen (en wellicht om meer woningen per oppervlakte te scheppen). Helaas zijn het ook donkere holen gebleken die vandalisme en criminaliteit aanzuigen. De geïdealiseerde Afrikaanse gemeenschap is toch meer gesloten dan deze westerse invulling met een "stedelijk dak". In 2005 zijn in de strijd tegen het donkere in de onderbouw veel lampen geplaatst (waar een aantal bewoners ook niet tevreden mee is, omdat de lichten overdag niet uitgaan en het 's nachts te licht is...).
Een interessant voorbeeld van het structuralisme van Piet Blom: de boomwoningen ("kubuswoningen" of "paalwoningen") in Helmond (1974) en Rotterdam (1982): zeer fraaie woonkubussen in een bijna grafische uitvoering.
Zie ook het Piet Blom Museum.

Herman Hertzberger is de derde belangrijke vertegenwoordiger van het Structuralisme. Zijn architectuur heeft als kenmerken: een ministad met een centrale hal en straten in gebouwen, de structurele compositie, gebouw in de context van de omgeving, stedelijk weefsel, er is een basisstructuur (door de architect bepaald) en een flexibele zone (variabel gedeelte door de gebruiker bepaald).
Voorbeeld Herman Hertzberger: kantorencomplex van Centraal Beheer Achmea in Apeldoorn (1972).

klik op de meeste afbeeldingen voor groter structuralisme, burgerweeshuis, amsterdam, architect aldo van eyck, 1959 (studio moniker):

structuralisme, kubuswoningen of paalwoningen, rotterdam, architect piet blom (helmond 1974, rotterdam 1982):

structuralisme, kasbah- woningen, structuur nog duidelijk strak en minder vrij (teveel nieuwe zakelijkheid), architect piet blom (ontwerp 1969) (foto archined):

structuralisme, kasbah-woningen in hengelo, architect piet blom (foto kasbah):

structuralisme, interieur van het voormalig kantoor centraal beheer, apeldoorn, architect herman hertzberger (1972):

voorbeelden uit het buitenland: een ander voorbeeld van structuralisme (simpelweg "modern" genoemd) is habitat '67, arch. moshe safdie, montreal, canada, 1967 (greatbuildings):

structuralistisch ontwerp van big.dk:

Structuralisme is "het zien van de verschijnselen als voortkomend uit de structuur", voor het eerst gebruikt in 1935. De term is afkomstig uit het Franse stucture, dat ontleend is aan het Latijnse structura (het bouwen, metselwerk), een afleiding van het werkwoord struere (verleden deelwoord structum) dat "oprichten, bouwen, in rijen leggen, opstapelen" betekent. Bron Etymologiebank.

Eng. Structuralism