kruisvenster, kruiskozijn

Soms: kruisraam. Een kruisvenster of kruiskozijn is een kozijn dat door een natuurstenen of houten middenstijl en een tussendorpel (kalf) in vieren is gedeeld. De twee onderste ramen van oudere kruiskozijnen zijn veelal draaibaar en voorzien van één of twee luiken. 
Oorspronkelijk bestonden bij kruisvensters de bovenramen uit glas-in-lood en de onderramen uit luiken; het waren dus van onderen open vensters, zonder glazen ruiten, die door houten luiken werden afgesloten. Die kruisvensters waren als het ware twee kloosterkozijnen naast elkaar, maar dan in één kruiskozijn. 
Na het midden van de 17e eeuw werden ook de onderramen voorzien van kleine wybertjes-vormige of vierkante vakjes met glas in houten roeden en als bescherming voorzien van luiken. Soms kwamen luiken aan de binnenzijde voor. 
Later konden grotere ruitvlakken toegepast worden. Het kruisvenster werd zelfs wel eens als schuifraam uitgevoerd.

Over kruisvensters in Brussel vanaf de 15e eeuw:
"Hun vensters zijn doorgaans in vieren gedeeld door een vast stenen kruis dat gevormd wordt door een middenstijl (verticaal) en een regel of kalf (horizontaal). De onderste openingen hebben vaak binnenluiken die met grendels gesloten kunnen worden. Aanvankelijk is enkel het bovenste deel gedicht met glas-in-loodramen die in het metselwerk bevestigd zijn. Deze bestaan uit kleine ronde of ruitvormige glazen die in lood gezet zijn. Later worden ook de onderste openingen opgevuld met glas-in-loodramen die bevestigd zijn in de openslaande houten kaders."

kruiskozijnen, 17e eeuws; klik voor groter (ambachtelijk timmeratelier john van schijndel):

kruiskozijnen, 17e eeuws, detail van één van de vakken van het kruiskozijn; klik voor groter (ambachtelijk timmeratelier john van schijndel):

kruisvenster met bovenraam glas-in-lood en onderraam met luiken aan de binnenzijde:

een wat modernere variant van kruisvensters:

Documentatie
- 500 jaar houten kozijnen (van Nederlandse Branchevereniging voor de Timmerindustrie NBVT)

Afbeeldingen o.m. uit de brochure Houten schrijnwerk van Stadswinkel Brussel, Nationaal Archief, de gemeente Heemskerk.

Zie ook kruisroede, kloostervenster, oude historische ramen, wienersprossen.
Zie eventueel vele soorten vensters.

Eng. cross window