vorst

Vorst heeft meer betekenissen:

• nok (bovenste deel van een dak)

• in de samenstelling vorstpan e.d.: afwerking aan de het bovenste deel van een dak

• weersgesteldheid bij temperaturen onder nul graden Celsius

1. Vorst is een synoniem voor nok (de bovenste scherpe, meestal horizontale snijlijn van twee dakvlakken).

De term vorst is een koppeling van de stammen van " voor" en " staan" en de betekenis is dus: wat voorop staat, wat uitsteekt; bron Etymologiebank.

Eng. ridge

2. Ook: vorstpan, nokpan, nokvorst, dakvorst (vorst is een synoniem voor vorstpan). De vorst is de afwerking bij een pannendak van de nok ter plaatse van de ruiter. De vorst(pan) sluit aan weerszijden aan op de bovenste rij pannen. 

De nok of vorst is eigenlijk de bovenste scherpe rand van een dak (zie vorst 1). In de loop der tijd is men de benamingen vorst (en zelfs nokvorst) ook gaan gebruiken voor de vorstpan zelf: een vorst of nokvorst is een speciaal soort dakpan op de bovenste rand van een dak. Uit een oude bouwvergunning: "De ruimte tussen de bovenkant van (het boeideel van) de dakkapel en de nokvorst moet minimaal één dakpan bedragen. In bijzondere gevallen kan worden toegestaan dat het boeideel direct onder de nokvorst wordt aangebracht." 
Ook de rij vorstpannen (dus de afdekkende pannen bovenop de nok) worden de "nokvorst" genoemd.

Verschillende vorsten zijn mogelijk, bijvoorbeeld de gebruikelijke halfronde vorst (zie eerste afbeelding onder), de ballonvorst, de hoekkepervorst (schubvorst) en de zadelvorst, afhankelijk van het type dakpan en de hellingsgraad van het dak.
Bij het samenkomen van meer nokken, wordt de vorsthoed toegepast.
Versieringen op de nok zijn bijvoorbeeld de piron.

Voor nokvorsten bestaan speciale begin- en eindvorsten, afhankelijk van het type nokvorst.

een halfronde vorst of vorstpan, keramiek:

een zadelvorst, keramiek (monier):

ballonvorst (kroon keramiek):

ezelsrug-vorst (kroon keramiek):

hoekige vorst met kam (kroon keramiek):

koperen vorst bij een rieten dak; klik voor groter (vakfederatie rietdekkers):

blauw gesmoorde vorstpannen:

versiering van de nok; piron als afsluiting en decoratie van de nok (foto joostdevree):

versiering van de nok; kat op de uitkijk:

versiering van de nok op een wat andere manier (foto jack boucher, wikipedia):

vorstkam (crête, dakkam), versiering van de nok in een kam-vorm; overigens, het lijkt een vorstkam, maar het sierhekwerkje omsluit het platte deel van het afgeknotte schilddak; klik voor een foto van het gehele pand (foto's meijer & drenth):

Documentatie
- Collectie vorstmodellen (van Monier)

- Collectie vorstpannen (van Laumans)

Zie ook nokvorst, ondervorst, vorsthaak en voor andere versieringen van het dak bij dakpanvoorbeelden, uilenbord en topgeveldecoratie, en eventueel bij akroterion, kruisbloem, wimberg, hogel, pinakel. 

Voor het vastzetten van de nokvorsten zie Flexim (in meer kleuren verkrijgbaar).
Verg. onderpan, gevelpan, chaperonpan.

Eng. ridge tile

3. Ook: vrieskou. Vorst is de weersgesteldheid bij temperaturen onder nul graden Celsius, waardoor water bevriest. Vorst is in de bouw een vervelend verschijnsel omdat veel werkzaamheden niet bij (strenge) vorst kunnen plaatsvinden, bijvoorbeeld beton storten, metselen, voegen, verven. Ook als "de bouw" gereed is, is vorst vaak toch een boosdoener, bijvoorbeeld beschadiging van bakstenen (door het bevriezen van optrekkend vocht), bevriezen van leidingen, delamineren van gelamineerd materiaal.

De term vorst is afkomstig van het Protogermaanse freusan "vriezen" van het Proto-indo-europese *preus- "vriezen, branden". Afgeleid van het werkwoord freusan of vriezen, zou men "vrost" verwachten (denk aan het woord vroor, en aan het Engelse woord frost), maar door metathese van de "r" voor een klinker werd het "vorst". Vergelijk wat bij belfort is vermeld. Bron Etymologiebank en Online Etymology Dictionary.

Zie bijvoorbeeld vorst-dooi-bestandheid van beton.

Eng. frost