puibalk

Een puibalk is een zware balk bovenaan een pui om het geveldeel erboven te dragen. De pui is het onderste deel van de gevel. Een balk is normaal gesproken een langwerpig, dik stuk timmerhout, maar in de bouwkunde en architectuur kunnen balken van hout, ijzer/staal of gewapend beton zijn, constructief vaak dragend. De puibalk zelf steunt meestal op houten kolommen of muurdammen aan weerszijden van het kozijn (vaak een smal stukje muur bij de woningscheidende muren). Bij het stalen I-profiel als puibalk wordt het I-profiel bij de woningscheidende muurstijlen verborgen, meestal achter metselwerk.
Het vroeger houten, later veelal stalen I-profiel reikt (vrijwel) over de gehele breedte van de pui. De puibalk heeft dezelfde functie als de latei. (Een rechthoekige gewapend betonnen puibalk wordt waarschijnlijk simpelweg latei genoemd.)

Gebruikelijk wordt de gevel boven de pui gedragen door muurdammen en stevige houten kozijnen en lateien, maar vooral bij een winkelpand met veel glas is daarmee vaak onvoldoende draagkracht voor de gevel erboven. De puibalk is dan een eenvoudige oplossing.

Puibalk als ijzeren / stalen I-profiel

De bekendste, althans meest opvallende puibalken zijn die in de vorm van ijzeren I-profielen. Na het midden van de 19e eeuw worden steeds vaker stalen I-balken toegepast in plaats van houten puibalken, in het begin vaak nog wel bedekt met een houten lijst, de puilijst.
Soms is het lijf glad, zoals bij de eenvoudige variant van de eerste afbeelding onder, maar vaak zijn er in het lijf van de I-balk (het hoge verticale deel) rozetten te zien. In eerste instantie lijkt dat louter versiering van de wat saaie stalen puibalk, maar de rozet is het versierde uiteinde van draadiend of bout. Er zijn een paar mogelijkheden waardoor het rozet van de bout zichtbaar is:
- Achter het stalen I-profiel wordt een houten balk bevestigd, voor versteviging van de dragende constructie.
- Draadeind of bout verbindt twee ruggelings tegen elkaar geplaatste U-profielen die samen één breder, samengesteld I-profiel vormen. Wanneer de bovenliggende gevel vrij dik is, draagt een I-profiel eigenlijk niet over de volledige muurdikte. De U-profielen bestrijken samen de muurdikte boven het profiel, waardoor één groot I-profiel ontstaat dat de bovenliggende gevel draagt.

een zeer eenvoudige versie van een puibalk als stalen i-profiel; klik voor groter:

een wat weelderiger versie van een puibalk; witte puibalk met donkere rozetten, rondboogjes boven de puibalk, muurdammen links en rechts en rode gietijzeren stijlen ondersteunen de puibalk; zuiderhagen 33-35, enschede, arch. beltman, 1901; klik voor de volledige afbeelding (copyright arno weltens):

stalen puibalk met rozet; zijaanzicht en (eronder) vooraanzicht; i-profiel met balk als versteviging; joan melchior kemperstraat 124-148, amsterdam (bouwtekening arch. w. schotanus, stadsarchief amsterdam)

puibalk van wat later datum; twee u-profielen vormen samen één groot i-profiel, op de bout die de u-profielen verbindt is plaats voor een rozet als decoratie; aangegeven zijn ook de locatie van lijf en flens van het samengestelde i-profiel:

Houten puibalken

Voordat ijzeren I-profielen werden toegepast, waren puibalken van hout, haaks bedekt met de vloerbalken van de verdieping die vaak vóór de puibalk uitstaken. "Bij de historische houten puien worden de verbindingen gemaakt met pen en gat verbindingen en houten toog-nagels. Aan de binnenzijde is de puibalk voorzien van inkepingen waar de houten kinderbalkjes worden opgelegd. Daarbij worden ook wel zwaluwstaart verbindingen gevonden." (Met dank aan Theo Rouwhorst, de voortgang in bouwwijze tonen zijn tekeningen 1 t/m 4 hieronder.)
Na het midden van de 19e eeuw en ook nog in de 20e eeuw werden wel her en der houten puibalken toegepast, bijvoorbeeld met gietijzeren stijlen en kolommen. Vóór en boven de puibalk was vaak een houten puilijst als versiering, eind 19e eeuw ook in natuursteen of gietijzer, maar soms werd "de ijzeren puibalk zodanig in het ontwerp opgenomen dat het lijkt alsof deze uit hout is gemaakt".

tekeningen met houten puibalken; klik voor groter (copyright theo rouwhorst / vvab, oog voor detail 220):
tek. 1 houten gevel; kinderbinten steken vooruit; kinderbinten ondersteunen de gevel erboven, puibalk ondersteunt de kinderbinten:	tek. 2 houten gevel; kinderbinten worden mede ondersteund door consoles, die met pen-en-gat aan stijlen verbonden worden:
tek. 3 baksteen gevel met vooruitstekende natuurstenen lijst en houten puibalk (vanaf begin 17e eeuw):	tek. 4 baksteen gevel en één vooruitstekende eikenhouten ojief-puibalk (vanaf midden 17e eeuw):

Aspecten en andere varianten van de puibalk

- Uitkragende verdieping boven puibalk. Soms steekt boven de puibalk de gevel erboven iets uit. De regen drupt dan niet direct vanaf de verdieping op de overgang puibalk-bovenregel kozijn van de pui. De puibalk valt in dit geval ook minder op, omdat vaak het deel erboven bewerkt is.
Dat uitkragen van de verdieping wordt veroorzaakt door het naar voren steken van kinderbalken die op de puibalk liggen óf door een (vergrote) puibalk toe te passen.
- Gevel boven puibalk op vlucht. Soms staat de gevel boven de puibalk "op vlucht", d.w.z. de gevel helt naar boven toe iets naar buiten. Ook hier is bescherming van de pui tegen hemelwater het doel.
- Kinderbalken op de houten puibalk. Bij historische panden ligt de puibalk vaak iets onder de verdiepingvloer waardoor de kinderbalken op de puibalk kunnen rusten en de gevel van de verdieping gemakkelijk iets uit de gevel kan steken.
- Puibalk aanzienlijk lager dan verdiepingvloer. Soms ligt de puibalk een stuk lager dan de verdiepingvloer, bijvoorbeeld als er tussen puibalk en eerste verdieping nog bovenlichten zijn met voldoende muurdammen tussen de bovenlichten of met kozijnen die de gevel erboven kunnen dragen.
- Stalen I-profiel met houten "vulling". Wanneer een I-profiel door de steenmassa erboven te groot / hoog zou worden, plaatste men wel eens een houten balk tussen de onder- en bovenflens aan de niet-zichtzijde van het I-profiel. Deze wat dikkere houten balk gaat het buigen van de I-balk tegen en kan meehelpen de vloerconstructie erboven goed te dragen.
- Houten puibalk vervangen door stalen I-profiel. Het kwam ook voor dat bij restauraties de houten onderpui voor de zekerheid verstevigd werd met een ijzeren balk, die werd weggewerkt achter een houten bekleding. 
- Van woning naar winkelpand. Er waren, vooral eind 19e eeuw, in steden veel woningen die winkelpand werden en dus een grotere raampartij wenselijk was, wat een puibalk vereiste.
- Puibalk maakte aanpassen pui aan tijdsbeeld mogelijk. Veel oude puien zijn in de loop der eeuwen aangepast aan de mode van die tijd, bijvoorbeeld grotere ruiten of een pui met natuursteen, baksteen of gietijzer in plaats van hout. De puibalk moest bewaard blijven omdat die dragend was. Eigenlijk was de puibalk ook de reden dat aanpassen van de pui vrij gemakkelijk ging (als de ondersteuning van de puibalk zelf tenminste niet werd aangetast). Vooral in de Jugendstil en natuurlijk vanaf de jaren 1960 moesten winkelruiten steeds groter worden.
- Hoekingang. Het stalen I-profiel maakte de hoekingang mogelijk, vooral handig bij winkelpanden.
- Versiering bij houten puibalk. Versieringen kwamen bij houten puibalken voor als natuurstenen of houten lijst boven en vóór de puibalk of als gesneden puibalk (uitgestoken houten decoratie).
- Versiering in I-profiel. Een enkele keer werd in/aan de stalen I-profiel-puibalk een versiering aangebracht die met de bouwstijl overeenkomt, bijvoorbeeld de Jugendstil, specifiek in het lijf van het I-profiel aan de uiteinden van de balk (in de "oksel" van puibalk en bouwmuur). Het rozet was uiteraard ook een vorm van decoratie.

Naar Documentatie

houten puibalk met puilijst; de puibalk ligt op smalle muurdammen (en houten kozijnstijlen), anjeliersstraat 13, amsterdam; klik voor de volledige afbeelding (foto han van gool, stadsarchief amsterdam):

houten puibalk, uitkragend (vooruitstekend), met consoles, herengracht 77, amsterdam (stadsarchief amsterdam):

gesneden houten puibalk, geldersekade 107, amsterdam, 1634; klik voor groter (foto w.p.h. schreuders, stadsarchief amsterdam):

puibalk met rozetten; bierstraat 13, lochem, 1909; klik voor groter (copyright arno weltens):

zwarte stalen puibalk met goudkleurig rozet; deel van een grotere, mogelijk  doorlopende balk; diezerstraat 93a, zwolle; klik voor de volledige afbeelding (copyright arno weltens):

witte stalen puibalk met zwart rozet; sterk geprofileerde puilijst boven de puibalk; stationsstraat 49, lunteren, 1892; glas-in-lood bovenlichten (copyright arno weltens):

jugendstil ornament aan het uiteinde van een stalen puibalk, lang verborgen  achter steenstrips; haarlemmerstraat 20, leiden, ca. 1908; klik voor de volledige afbeelding (copyright cas nagtzaam, artikel over deze versiering bij erfgoed leiden):

zwierig ornament aan het uiteinde van een stalen puibalk; dit is geen standaard-profiel, maar een samengestelde ligger door klinkconstructie van twee standaardprofielen of twee horizontale ijzeren platen met een i-profiel of met twee staande u-profielen om een bredere koker-constructie te maken; cameretten 1, delft, 1899 (copyright arno weltens):

hoekoplossing stalen puibalk; klik voor de volledige afbeelding (afbeelding arch. h.g. müller, stadsarchief amsterdam)

bouwtekening stalen puibalk met kolom; klik voor de volledige afbeelding (stadsarchief amsterdam):

Documentatie
- Sierlijke puibalk aan het licht (van Cas Nagtzaam, Erfgoed Leiden)
- Houten onderpuien I (van Theo Rouwhorst, VVAB)

- Houten onderpuien II, Negentiende en twintigste eeuw (van Theo Rouwhorst, VVAB)

- Houten puilijsten (van Theo Rouwhorst, VVAB)

Verg. muuranker i.v.m. aanbrengen rozetten e.d.