gebrandschilderd glas, brandschilderen

Glas krijgt zijn kleur door toevoeging van het inbranden van metaaloxiden tijdens het productieproces van glas. De metaaloxiden zijn de kleurpigmenten, oorspronkelijk bijvoorbeeld kobalt, koper en mangaan.
Glasverf of brandverf is de benaming van de metaaloxiden in een medium (een mengsel van azijn en gom). Met glasverf kan men een afbeelding (een tekst of tekening) op blank glas schilderen. Wanneer de verf droog is, wordt de plaat ingebrand in de oven: door de hoge temperatuur in de oven (600-620 graden C) wordt het oppervlak van het blanke glas zacht waardoor de verf er plaatselijk "in zakt" en ermee samensmelt. De metaaloxiden kleuren het glas plaatselijk. (De kleur kan ook verkregen worden door stukjes gekleurd glas op het blanke glas te leggen voordat het de oven in gaat.) Man kan ook de kleuren in elkaar laten vloeien door de pigmenten gedeeltelijk over elkaar aan te brengen. Na inbranden dient de oven geleidelijk afgekoeld te worden om te vermijden dat het glas niet gelijkmatig stolt (er kunnen "hobbels" in het glas komen en het glas kan door ongelijke spanningen waarschijnlijk ook breken). Het resultaat is gebrandschilderd glas, ook genoemd brandschilderwerk.

Gebrandschilderd glas wordt ook "schilderen met licht" genoemd, omdat het doorvallen van het licht zeer belangrijk is voor het beleven van het gebrandschilderde kunstwerk. Beschenen door de felle zon ervaar je een gebrandschilderd werk heel anders dan wanneer het bewolkt is; hetzelfde geldt voor de middagzon en het licht in de ochtend of avond. De brandschilder moet rekening houden met o.m.:
- de intensiteit van de kleuren (de mate van lichtdoorval)
- de plaats van het glaswerk (hoog of laag in het gebouw; vanwaar kun je het zien of juist niet zien)
- het licht dat door andere, naburige ramen komt (teveel licht door andere ramen vermindert de intensiteit van het gebrandschilderd glas).

Gebrandschilderd glas werd vroeger vaak toegepast bij maaswerk (tracering), dus tussen de natuurstenen smalle vlakken van een muuropening. Nadeel daarvan was dat de voorstelling onderbroken werd door vrij brede stenen banen en dat het totaal door het maaswerk soms wel wat donker was.

Gebrandschilderd glas wordt vaak toegepast in glas-in-lood-panelen. In de Middeleeuwen werden vooral kerkramen en ramen van andere belangrijke gebouwen van gebrandschilderd glas voorzien. De plaats van het lood in deze glas-in-lood-panelen is zeer belangrijk omdat zij vaak onderdeel vormen van een afbeelding; vaak geven de reepjes lood de contouren aan van de onderwerpen in de voorstelling. Het lood verduidelijkt dus de voorstelling. Omdat men in de Middeleeuwen het glas nog niet zo groot van oppervlakte kon maken, bevatten middeleeuwse voorstellingen vaak veel kleinere stukken gebrandschilderde glas en was de plaats van de loden reepjes nog belangrijker dan tegenwoordig.

Bij gebrandschilderd glas voor vensters is de gebrandschilderde zijde de binnenzijde, waardoor in de ruimte de figuren en kleuren het best naar voren komen en het gebrandschilderde deel niet wordt blootgesteld aan de regen e.d. In een uitzonderlijk geval werd de buitenzijde nog eens extra geschilderd of gebrandschilderd (bij een sluier van Margaret Fitz op een venster van Waterperry Church in Oxfordshire, onderste afbeelding).


detail van een gebrandschilderd glas-in-lood-paneel van glazenier frans de heer:


hedendaags gebrandschilderd glas "the embrace" (de omarming), kunstkerk, dordrecht (ontwerp studio job, kunstkerk):


glas-in-lood raamhanger met gebrandschilderd glas van glasatelier snijders:


de voile is aan de buitenzijde geschilderd om hem meer doorschijnen over te laten komen; "window n5 depicting margaret fawkener, wife of robert fitz ellis - detail (stained glass), english school, (15th century) / church of st. mary, waterperry, oxfordshire, uk": 


gebrandschilderd glas, de aanbidding der herders, 16e eeuw, oude kerk amsterdam; klik voor groter en zie hoe mooi dat is; detail op volgende afbeelding (oude kerk):


detail gebrandschilderd glas, de aanbidding der herders, oude kerk, amsterdam;
klik voor de volledige afbeelding van dit detail en zie hoe precies dat is gebrandschilderd (oude kerk):


Ramen van beroemde glazeniers (uit "Kentekens in stad en land", 1978)
Amsterdam Oude Kerk 16e eeuw (Dirck Crabeth, Lambert van Noort; zie afbeeldingen hierboven), 17e eeuw (Jan van Bronckhorst), 18e eeuw (M. E. de Angelis, Brussel); Nieuwe Kerk 17e eeuw (Cornelis Jansz Sparreboom); Beurs 20e eeuw (A. J. Der Kinderen); Stadhuis 20e eeuw (R. N. Roland Holst); Ambachtschool 20e eeuw (Theo van Doesburg).
Bloemendaal, N.H. Kerk 17e eeuw (Pieter Holsteyn).
Brakel, N.H. Kerk 17e en 18e eeuw.
Breda, Grote Kerk begin 16e eeuw, fragmenten.
Delft, Nieuwe Kerk 20e eeuw (W. van Konijnenburg, Joep Nicolas).
De Rijp, N.H. Kerk 17e eeuw (Pieter Holsteyn, Jozef Oostvries, Cornelis Jansz Sparreboom).
Drachten, N.H. Kerk 18e eeuw (Ype Staak, Jurjen Staak); Landbouwschool 20e eeuw (Theo van Doesburg); HBS 20e eeuw (Theo van Doesburg).
Edam, Grote Kerk 17e eeuw (o.a. Nicolay van Swanenburgh), 18e eeuw (Cornelis Jongejeugt).
Eindhoven, Kantoorgebouw Philips 20e eeuw (Joep Nicolas).
Gouda, St.-Janskerk 16e eeuw (Dirck en Wouter Crabeth, Lambert van Noort). 
's-Gravenhage, St.-Jacobskerk 16e eeuw (Dirck Crabeth).
Haarlem, Grote Kerk 17e eeuw, afkomstig uit verschillende kerken; Frans Halsmuseum 17e eeuw; Postkantoor 20e eeuw (R. N. Roland Holst).
Hilversum, Raadhuis 20e eeuw (Joep Nicolas).
Leiden, Museum De Lakenhal 16e eeuw (Willem Willemsz Thybaut), afkomstig uit de Doelen.
Nijmegen, St.-Josephkerk 20e eeuw (Jan Toorop).
Oudshoorn, N.H. Kerk 17e eeuw. 
Schermerhorn, N.H. Kerk 17e eeuw (Pieter Holsteyn, Jan Maertsz Engelman).
Ter Apel, Klooster 16e eeuw, fragmenten. 
Tilburg, Heilig Hartkerk 20e eeuw (Joep Nicolas).
Utrecht, Centraal Museum 15e eeuw, afkomstig uit de Domkerk; Domkerk 20e eeuw (R. N. Roland Holst); Postkantoor 20e eeuw (R. N. Roland Holst).
Zaandam, Westzijderkerk 17e eeuw (Gerard van Houten); 18e eeuw; Oostzijderkerk 17e eeuw (Gerard van Houten); 18e eeuw.

Met dank aan Glasatelier Snijders.

Zie ook glas-in-lood, vidimus.
Zie eventueel venster.

Eng. stained glass