wiel

Ook: waai, waaij, waal, weel, braak, kolk, kolkgat. Wielen zijn vaak diepe plassen gelegen aan een dijk en zijn ontstaan door een plaatselijke dijkdoorbraak. Bij een dijkdoorbraak kolkt het water met grote kracht het achterliggende land binnen. Hierdoor ontstaat achter de dijk een diep gat, vaak rond van vorm, het wiel. 
Wanneer na een doorbraak de dijk hersteld werd, werd deze meestal om het wiel heen gelegd, omdat dempen van het diepe wiel teveel tijd en energie kostte: de omringdijk.

De omringdijk om een funderingsput of dijkdoorbraak (de hersteldijk, een halve ring meestal, om een wiel dus) wordt vingerling genoemd.

De voornaamste oorzaken van dijkdoorbraken waren en zijn:
- te veel bochten afsnijden van de rivier (kanaliseren), waardoor er minder water in de rivier kan, het water te hoog komt te staan en een dijkdoorbraak kan geven (zie bij dekanaliseren of hermeanderen)
- slecht onderhoud (in te droge tijd niet vochtig houden van de dijk; te waterdoorlatend, zie bijvoorbeeld bij onderloopsheid of piping)
- ophopen van ijsschotsen tegen de dijk, waardoor deze beschadigt
- zie verder "Schadebeelden en faalmechanismen" bij dijkbewaking.

Soms werd na herhaalde dijkdoorbraken een nieuwe dijk aangelegd, die hoger was dan de oude: in Eldik (Ochten) heeft men in 1827 al een hogere dijk een paar honderd meter vóór de oude dijk aangelegd, die in 1989 bij de dijkverzwaring is verbreed en opgehoogd (na ca. 13 m NAP) 

Landschapselementen zijn alle rimpelingen of andere geaccidenteerde gebieden die enig reliëf geven aan het platte Nederlandse land.

klik op de afbeeldingen voor groter de burgerwielen bij omringdijk, westfriesland; hier zijn twee vingerlingen (omringdijken) zichtbaar (cultureel erfgoed):

wielen aan de gennerdijk bij hasselt (cultureel erfgoed):

wiel met overslaggrond:

oude dijk en nieuwe dijk bij eldik, ochten; de oude dijk was ca. 7 m hoog, de nieuwe ca. 14 m (klik voor groter; klik hier voor de locatie in ahn hoogtebestand):

de situatie van de oude en nieuwed dijk in eldik, ochten in google maps (klik voor groter; klik hier voor de locatie in google maps, incl. labels):

De termen wiel en weel zijn dialectische nevenvormen van waal (diepe waterkolk door dijkdoorbraak ontstaan); bron Etymologiebank.

Met dank aan het boek "Over hagelkruisen, banpalen en pestbosjes" (uitgeverij Matrijs).

Zie ook dijkbewaking.
Verg. permeabiliteit (doorlatendheid), kolk (rioolput), kwel (grondwater door dijk heen).

Eng. scour hole, pool scoured out during a dike breach