vormbak

1. Een vormbak is een langwerpige vorm waarmee ongebakken bakstenen worden gemaakt.
De oudste wijze van vormen is uit een vormraam (zonder bodem); het vormraam had geen bodemplaat maar de vormelingen werden gelost op een aparte plaat voor transport naar de plaats waar de ongebakken stenen gedroogd werden. Dit raam is later veelal verdrongen door de vormbak (met bodem). Met een vormbak kun je de ongebakken stenen makkelijker verplaatsen en  bovendien eenvoudig een mortelgleuf, naam of initialen in de platte zijde van de steen aanbrengen.
Ongebakken bakstenen worden vormelingen genoemd.

Gebruik van de vormbak (handmatig en machinaal)
De vormbak wordt met zand bestrooid waardoor de metselstenen gemakkelijker uit de vorm loskomen. Voor elke steen wordt een bal klei in één van de vakken van de vormbak geworpen en aangedrukt waardoor ook de hoeken met klei worden gevuld (door het werpen komt de klei al beter in de hoeken). De bovenkant wordt afgestreken, de mal wordt omgedraaid en de ongebakken steen valt uit de vorm (mal). Na het gladstrijken kan eventueel de zesde zijde bezand worden.
Deze echte handvorm-methode wordt zelden toegepast, alleen ten behoeve van zeer specifieke restauraties; het gaat dan om kleinere aantallen die economisch of technisch niet via het machinale proces gefabriceerd kunnen worden. Het oppervlak van de echte handvorm-steen is onregelmatig en kenmerkt zich door plooien en nerven. Deze textuur kan nagebootsts worden door de vormeling te bestrooien met zaagsel dat bij het bakken van de steen verbrandt en na het bakken een onregelmatig oppervlak achterlaat.
De handmatig gevormde ongebakken steen wordt handvorm of handvormsteen genoemd. 
De machinale handvormsteen is afkomstig van de handvormpers en wordt dus machinaal gefabriceerd.

Bij de vormbaksteen wordt tegenwoordig vrijwel altijd de klei machinaal in de vormbakken gedrukt. De overtollige klei wordt aan de bovenkant machinaal afgestreken. Deze vormbaksteen heeft dus altijd vijf kanten met zand en één afgesneden kant. De steen is strak van vorm met een regelmatig oppervlak.

een vroege vormbakpers; klik voor de volledige afbeelding (detail tekening jetses):

de klei wordt handmatig bijna in de vorm geworpen (aberson gevelstenen en dakpannen):

de klei wordt machinaal in de vormen "geworpen" (aberson gevelstenen en dakpannen):

de vormlingen worden uit de vormbakken gelost om te laten drogen; klik voor de volledige afbeelding (detail tekening jetses):

een mortelgroef of metselgroef in de platte zijde van de baksteen:

Met dank aan Kees Wonink, Steenhandel Geurts, Aberson Gevelstenen en dakpannen, Zilverschoon Randwijk.

Zie eventueel veldoven.

Eng. moulding box, mould box

2. Vormbak is een verkorting van de typeaanduiding "vormbaksteen" waarbij de klei (in tegenstelling met de handvorm) onder druk in de vorm wordt geperst.