patineren, patin, patina

Patina heeft in de bouwwereld en archeologie meer betekenissen:

• oxidelaag op lood, zink, koper e.d.

• verzamelnaam van zichtbare ouderdomskenmerken in het oppervlak van een gebouw of kunstobject

• witte oxidelaag op vuurstenen voorwerpen 

1. Patina of patin is de oxidelaag op lood, zink, koper en brons die het metaal zijn natuurlijke kleur geeft. Soms is juist een andere kleur patina gewenst wat door behandeling met andere chemicaliën wordt verkregen. Ook bij meubelen spreekt men over het patina als het duidelijk oud hout is. Bij lood en zink is het patina een fraaie matte donkergrijze tint, bij koper en ook wel brons die specifieke groene kleur. Bij brons kan dat ook donkerbruin zijn, maar dat is kunstmatig gepatineerd. 

De oxidelaag is vrijwel onoplosbaar waardoor het metaal tegen (verder) roesten wordt beschermd.

Patineren is het kunstmatig aanbrengen van een patin op het metaal: het patina-materiaal is een chemische mix die kleuren en schakeringen veroorzaakt. Onbehandeld koper krijgt pas na tientallen jaren de gewenste natuurlijke groene kleur (turkoois). Bij patineren wordt het metaal dus "voorgeroest". Het meest gebruikte patina-materiaal bij daken is kopersulfaat en bij beelden koperoxide of ijzeroxide. Het zogenoemde brochantiet patina heeft de kenmerkende turkooise kleur van het mineraal brochantiet (een kopersulfaat).
Naast het gebruik van chemische middelen is het ook mogelijk koper te patineren door het aan een versnelde natuurlijke oxidatie bloot te stellen (Luvata koper). 
Ook door te verhitten met een gasbrander kan het metaal gepatineerd worden; vaak wordt de gasbrander toegepast nadat een patineer-stof is aangebracht. 

Bijvoorbeeld De Bronsgieterij maakt gebruik van verschillende van de onderstaande methodes van patineren:
- koudpatina, er wordt een patina op het beeld aangebracht, de omgevingstemperatuur zorgt voor de verkleuring van het beeld; dit is een proces wat meestal langzamer verloopt
- warmpatina, het beeld wordt met een brander warm gestookt, een chemische stof wordt op het beeld aangebracht met een kwast, doek, spons, spuiten o.d.; de verkleuring is onmiddellijk zichtbaar
- dampen
- stempelen
- gebruik gasbrander.

Bij Labshop zijn veel soorten patin-chemicaliën te koop. 

Let op: het patina is nooit gelijkmatig, de kleur varieert bij koper van lichtgroen tot blauwgroen (wat echter ook juist het "natuurlijke karakter" kan onderstrepen).

Dat het ook wel eens mis kan gaan, bewijst de gepatineerde gevel van Museum Nemo in Amsterdam: "Bij NEMO zijn echter fabrieksmatig gepatineerde platen gebruikt; toch worden ze niet alleen steeds bruiner, ze bladderen ook plaatselijk af" (bron Bouwwereld, zie de foto verderop).
Om dit probleem te vermijden dient in eerste plaats rekening gehouden te worden met deze verkleuring, bijvoorbeeld door de patronen van de eerste foto hieronder en in de tweede plaats een goede leverancier gekozen te worden.

Kunstmatig patineren met patineerolie voor lood wordt ook toegepast om witte strepen te vermijden op het materiaal waar het lood op afwatert, omdat patineerolie voor lood de vorming van niet-hechtend loodwit voorkomt. 
Zilver wordt kunstmatig gepatineerd met zwavellever (kaliumpolysulfide, blitsbeits) waarna het gepatineerde deel zwart wordt. 
Brons kan ook met zwavelleer behandeld worden waardoor het donderder wordt.

Het nadeel van (gepatineerd) koper is dat de vaak gewenste groene kleur na een jaar of zes veranderd kan zijn in een warrige brij van groen tot donkerbruin... (zie de foto's van het NeMo verderop en ook het artikel "Koperen kubus wordt grauwe bunker" op Bouwwereld). Overigens bestaat er ook een voorgepatineerd zink met de uitstraling van koperpatina (Pure Green van Zinkunie, goedkoper dan koper).

voorbeeld van een gepatineerd koperen dak; klik voor groter (luvata):

patins op brons, ijzer, koper, messing, zilver en algemeen; klik voor groter (het zijn 2 afbeeldingen) (labshop chemicals, restoration and art supplies):

deel 2:

ongepatineerd koper (nordic standard) en diverse andere patins; klik voor de volledige afbeelding (nordic copper):

speelse gevel van licht- en donkerbruine patina (luvata):

voorbeeld gepatineerd koper (luvata):

gepatineerd koper in bijzondere architectuur; klik voor groter:

enigszins mislukte patinering koperen gevel van museum nemo in amsterdam, en herstellingen; de tijd zal leren hoe het uitpakt; klik voor groter (amsterdam.org):

een ander voorbeeld van onbedoeld veranderen van kleur:

verschillend patina door behandeling met verschillende chemicaliën; klik voor groter (simone walsh):

De term patina is Italiaans (een soort lak, zwartsel voor leer, beslag op tong, aanslag op brons) en afkomstig van het Latijnse patina, patena (platte, ondiepe pan) van patere (openstaan, open zijn, zich uitstrekken); bron Etymologiebank.

Gepatineerd koperen daken worden o.m. geleverd/verwerkt door Hegeraat, Verkoelen en (internationaal) Luvata Koper.
Patineerolie voor lood is o.m. verkrijgbaar bij Isero IJzerwaren.

Verg. corrosie.

Eng. patina; patination (ook bij bijvoorbeeld glas)

2. Patina is de verzamelnaam van de zichtbare ouderdomskenmerken in het oppervlak van een gebouw of kunstobject. 
Patineren of ontstoren is in dit verband het "inkleuren van nieuwe blokken, details of gerepareerde stenen met een minuscuul laagje mineraalverf, zodat ze qua kleur meer doorleefd lijken en zo naar de oude stenen worden toegewerkt". Als er niet ingekleurd wordt, blijven de restauraties wel erg zichtbaar. Soms is dat juist gewenst, maar meestal oogt het geheel door het patineren wat rustiger door, vandaar ook de term ontstoren.

Het patina van een oud gebouw draagt bij aan de ervaring van de historie van dat gebouw, hoewel men toe moet geven dat het het soms gewoon vuil en lelijk is.

Het kan zeer zinvol zijn het patina van oud metselwerk e.d. juist te verwijderen, bijvoorbeeld wanneer een aanbouw in hedendaagse  architectuur wordt geplaatst: door het patina van het oude gebouwdeel te verwijderen, kan ook dat deel weer aan een nieuw leven beginnen. 

soms is het zinvol de patina (de vervuiling) van oud metselwerk te verwijderen waardoor de kleuren weer goed naar voren komen en het gebouw een nieuw leven kan beginnen (geurts & schulze, uit een lezing "kleur en reliëf"):

Met dank aan o.m. Nico de Bont | TBI.

3. Patina is "de witte oxidatielaag op vuurstenen voorwerpen, ontstaan ten gevolge van ouderdom, bevriezing en/of verbranding". 
Patinering is "door ouderdom, vorst en verbranding ontstane oppervlakte-verschijnselen aan vuursteen (verkleuring en glans)".
(Begrippenlijst RACM, de voorganger van Cultureel Erfgoed).