centraalbouw

Ook: centrale aanleg. Centraalbouw is het verschijnsel dat een bouwwerk in zijn geheel gericht is op een centraal middelpunt. Rond dit punt kan het gebouw in een cirkel of veelhoek gebouwd zijn, in de vorm van een klaverblad of bijvoorbeeld in de vorm van een Grieks kruis (een kruis waarvan de vier leden even lang zijn). De bouwelementen vinden hun plaats rond het centrale bouwdeel.
De vanzelfsprekende overkapping van een ronde ruimte is het koepelgewelf.

Centrale aanleg kan (in tegenstelling met een axiale aanleg):
- de samenhang en gelijkheid benadrukken tussen gebouwdelen rond het midden
- de aandacht trekken naar het midden van de "cirkel"
- de blik omhoog trekken bij een koepel als gewelf.

Wanneer de plattegrond een cirkel beslaat, wordt ook van rotonde gesproken (let op: ook de ronde centrale hal in een gebouw wordt rotonde genoemd, denk aan Villa Rotonda van Palladio, afbeelding verderop).

De Grieken maakten gebruik van de centraalbouw in de tholos (een ronde tempel met een koepel). Bij de Romeinen vinden we deze bouw o.m. bij het mausoleum (grafmonument). De Renaissance volgde deze lijn, bijvoorbeeld in de kerk van de Sint-Pieter in het Vaticaan, hoewel dit een overgang is van de laat-Renaissance naar de Barok (de omgeving van de Sint Pieter in Google Maps). In de Renaissance werden ook niet-kerkelijke gebouwen soms in centraalbouw uitgevoerd.
Veel nieuwe protestantse kerken zijn gebouwd in centraalbouw omdat de preek en daarmee de preekstoel het middelpunt van de dienst is.

Het plein van de Sint Pieter heeft echter een duidelijke axiale aanleg, d.w.z. met een duidelijke middenas.

centraalbouw sint pieter, vaticaanstad; klik voor de locatie in google maps:

centraalbouw met rechthoeken, mausoleum galla placidia, ravenna (sacred destinations):

studies van leonardo da vinci:

centraalbouw, laurentiuskerk, arch., joseph en pierre cuijpers, 1921 (het nieuwe instituut):

centraalbouw bij villa almerico capra "la rotonda", arch. andrea palladio; klik voor groter:

Eng. central plan; 
Du. Zentralbau