cartouche

Cartouche heeft twee varianten:

• een omlijsting van een naar voren komend vlak, ontstaan in de Renaissance

• bij de oude Egyptenaren een ovalen omlijsting van de in hiërogliefen gestelde naam van de farao

1. Ook, soms: rolwerk. Een cartouche is een omlijsting van een naar voren komend vlak, ontstaan in de Renaissance. De rand is een versiering die, in reliëf, enigszins de vorm heeft van een opgerold blad papier. Op het omsloten vlak staat meestal een tekst of afbeelding. 
De cartouche is vaak gemaakt van natuursteen, hout (houtsnijwerk) of recenter mogelijk beton. 
Soms is duidelijk dat de omlijsting een organische vorm heeft, zodat die op lobben, plooien of kwabben lijkt. Dit wordt een kwabornament genoemd waarbij vaak sprake is van een kwinkslag, met vleesachtige, vaak wat vervormde kwabbige koppen of met een grappige figuur.
De cartouche vinden we meestal boven de ingang of in de kroonlijst.

eenvoudige cartouche, anjeliersstraat 197b, amsterdam:

een wat meer ronde cartouche:

cartouche met zogenoemd kwabornament, van michiel mosijn naar gerbrand van den eeckhout (rijksmuseum):

De term cartouche is afgeleid van het Italiaanse cartoccio (opgerold papier), een afleiding van het Latijnse charta (papier), afkomstig van het Griekse khartes (papyrusblad); bron Etymologiebank.

Verg. guirlande, banderol, kardoes.

Eng. cartouche

2. Cartouche is bij de oude Egyptenaren een ovalen omlijsting van de in hiërogliefen gestelde naam en troon van de farao (koning of koningin).
Na de vondst van de Steen van Rosetta en de hiërogliefen nog niet ontcijferd waren, waren de cartouches een aanknopingspunt: op de Steen van Rosetta staat de naam Ptolemeus in het Grieks en die was de relateren aan één van de cartouches in hiërpogliefenschrift (meestal van rechts naar links lezend).

cartouche met de hiërogliefen van farao ptolemeus, geschreven van rechts naar links (british museum):

hiërogliefen van hierboven, geschreven van links naar rechts en de griekse vertaling ervan, ook van links naar rechts (british museum):

de namen van ramses iii in hiërogluefen geschreven, zowel van links naar rechts (linkerdeel van de afbeelding) als van rechts naar links (rechterdeel) (british museum):

Eng.  cartouche