schothouder en raamschot

Dit artikel kwam tot stand met dank aan Edwin Orsel (Erfgoed Leiden), Hans van Klinken (o.m. Stichting Diogenes Leiden) en Maarten Enderman (Erfgoed Gemeente Haarlem) die het fenomeen schothouders onder de aandacht brachten en van wie tekstdelen hier zijn weergegeven. 
In Nieuwsbrief Bouwhistorie 67 van november 2019 van Stichting Bouwhistorie Nederland (SBN) staat een uitgebreid, signalerend artikel van Edwin Orsel over de schothouders.


Het waren "een paar minuscule halve maantjes van metaal in een kozijn" die Edwin Orsel van Erfgoed Leiden opvielen en waar hij meer over wilde weten. Het bleken een soort ankertjes te zijn, vastgezet in de zijkant van de kozijnstijlen, om gemakkelijk een houten schot te plaatsen, dit schot te vergrendelen in het raam van vooral een schuifvenster en het weer te verwijderen. Deze houders zijn daarom schothouders genoemd. Hoe deze metalen hulpmiddelen vroeger werden genoemd, in de tijd dat ze bevestigd werden (de decennia rond 1900), is nog niet bekend. 

Het schot dekte het onderste deel van het raam af en werd vermoedelijk elke dag opnieuw geplaatst (als er minder toezicht was, waarschijnlijk 's avonds en 's nachts) en ook weer verwijderd (als men buiten was, zicht had op het (geopende) venster of wat meer licht en lucht in de woning wilde laten komen).

Doel van de schotten
Het hoofddoel van de raamschotten zal bij een geopend schuifraam waarschijnlijk beveiliging zijn (tegen insluipen, anti-inbraak), maar ook zijn ze wel eens bij etalages en toegangsdeuren ze aangetroffen dus ook bij niet-te-openen ramen.
Ze kwamen alleen op de begane grond voor, dus nooit op een verdieping. Bij gebouwen met een afgesloten stoep komen de schothouders niet voor; blijkbaar voelde men daar geen noodzaak tot beveiliging (vaak is het raam bij zulke gebouwen ook wat hoger geplaatst).

Eén of meer redenen om een schot te plaatsen was waarschijnlijk:
- tegen grijpgrage vingers door het open raam, tegen binnendringen van inbrekers, vreemde katten e.d. (bij een geopend raam)
- tegen ruitbreuk, om inbraak en vandalisme moeilijker te maken (vooral bij een gesloten raam, etalages e.d.)
- tegen ruitbreuk, per ongeluk veroorzaakt door sturen van fietsen (vooral bij een gesloten raam, etalages e.d.)
- tegen opwaaiend zand als de storm van zee kwam (Katwijk; bij een geopend raam)
- tegen inkijk van voorbijlopende wandelaars.

Een aantal van deze schotten waren met een slotje, grendel of pen te zekeren zodat de schotten niet gemakkelijk uitgelicht konden worden. 

Uitvoering van de schothouders
Uitvoering van de schothouders wat betreft aantal uitsteeksels
- enkel anker
- dubbel anker
- dubbel anker waarbij het voorste deel minder ver uitsteekt dan het achterste deel.

Gebruikelijk is aan één stijl twee dubbele schothouders en aan de andere stijl twee enkele. Waarschijnlijk is dit om het plaatsen en verwijderen van het schot te vergemakkelijken. Wanneer aan beide kozijnen twee dubbele houders zouden zitten, dan kon het schot uitsluitend vrijwel rechtstandig van boven naar beneden worden ingeschoven met als nadelen: 
- het kozijn en het schot zullen eerder beschadigen door het heen en weer schuren van het houten schot tegen het kozijn en tegen de ankers
- bij een wat zwaarder of enigszins kromgetrokken schot is plaatsen en verwijderen vrij lastig.

Er zijn dubbele schothouders die echt óp de kozijnstijl liggen, maar er zijn er ook die netjes gedeeltelijk in het kozijn liggen (of in ieder geval lijken te liggen) waardoor uitsluitend de uitstekende vlakjes te zien zijn en niet de verbinding ertussen. Die laatste variant is iets fraaier.

Uitvoering van de schothouders wat betreft vorm
- D-vormig
- rechthoekig.

De D-vorm past eigenlijk iets beter bij de wat meer afgerondere vormen van oudere vensters.
Schothouders lijken te zijn meegeschilderd met het kozijn.


enkel anker, D-vorm:


dubbel anker, recht:


Materiaal
De schothouders lijken vervaardigd van ijzer (nader onderzoek volgt).

Kozijnbescherming
Een ander opvallend detail is een lichte verhoging in streepvorm, misschien om te garanderen dat er een kleine afstand tussen kozijn en schot is waardoor het kozijn beschermd is tegen schuren door het schot.

Uitvoering van het houten schot 
De schotten waren van hout en voorzien van een decoratieve gebogen bovenrand.

Opmerkingen
- Er komen ook wel eens houten geleidelatten voor (aan één kozijnstijl, de andere stijl heeft een vrij hoog geplaatst rechthoekig enkel ankertje).
- Door veranderingen aan de kozijnen komt het vaak voor dat slechts één stijl nog schothouders heeft of bijvoorbeeld alleen maar sporen van een grendel of slot waarmee het schot werd beveiligd.
- Een enkele keer is het bovenste deel van het venster uitgevoerd met tralies, vooral bij een bedrijfsgebouw (pakhuis o.d.).


foto van rond 1900 met diverse schotten, uiterstegracht, leiden;
klik voor de bron (detail van beeldarchief gn003246, erfgoed leiden):


schothouders links op kozijnstijl zichtbaar, met aangebracht schot;
klik voor groter (foto maarten enderman, erfgoed gemeente haarlem):


D-vormige schothouders, enkele uitvoering per schothouder;
klik voor groter (foto edwin orsel, erfgoed leiden):


rechthoekige schothouders, dubbele uitvoering;
klik voor groter (foto edwin orsel, erfgoed leiden):


schothouders en "strips" als kozijnbeschermers (foto edwin orsel, erfgoed leiden):


Verg. vensterluik, verweerluik, dievenijzer, coupure / deurschot.