hagioscoop

Ook: reliekvenster, laagvenster, dodenlicht, leprozenvenster, soms squint. Een hagioscoop is een klein venster of een kleine opening in de muur van het koor van een middeleeuwse kerk waardoor men het altaar of de relikwieën kan zien. Het venster bevindt zich op ooghoogte of iets lager. Vaak is de muuropening met hout of bakstenen dichtgemaakt nadat het nut ervan niet meer werd ervaren, waardoor het een blind venster is geworden. Bij restauraties krijgt de hagioscoop soms zijn vensterruiten terug.

Soms is een hagioscoop voorzien van een knielnis, een uitsparing in de kerkmuur onder de hagioscoop; een knielnis is meestal iets lager in de muur uitgespaard dan een "normaal" laagvenster omdat men knielend door het venster moet kunnen zien.

Hagioscopen komen in Nederland vooral voor in middeleeuwse Groninger kerken, zoals in Leermens, Marsum, Wetsens en Wirdum. Het merendeel van de Nederlandse kerken met een hagioscoop stamt uit de dertiende eeuw, de romanogotische periode. Wanneer een kerk in later tijd werd uitgebreid, werd vaak ook een nieuwe hagioscoop aangebracht.

De hagioscoop komt eenzijdig en tweezijdig voor: 
- éénzijdig wil zeggen aan één zijde van de kerk is een hagioscoop, meestal in de noordzijde; soms komen meer hagioscopen voor in één zijde (ook dit wordt éénzijdig genoemd)
- tweezijdig wil zeggen aan twee zijden van de kerk is een hagioscoop; meestal in zowel de noordzijde als de zuidzijde.

Over het doel en het gebruik van de hagioscoop bestaan verschillende opvattingen, die helaas alle onzeker zijn. Wanneer een kerk meer hagioscopen heeft, kan het zijn dat deze verschillende laagvensters ook verschillende functies hadden. Ook wordt vermoed dat de vensters in de loop der eeuwen verschillende doelen hebben gehad, zowel met een zichtfunctie als een lichtfunctie:
- "Een hagioscoop is een sacraments- of een reliekvenster waardoor men in tijden van onheil of gevaar een blik op een reliek kon werpen en de redding verkregen kon worden." In vroeger tijden was het gebruikelijk dat een gewijde hostie door een opening in de houder (monstrans) kon worden gezien. Wanneer de monstrans met deze opening naar de hagioscoop was gericht, kon men van buiten de hostie aanschouwen, ook wanneer de kerk gesloten was. Zo fungeerde de hagioscoop als sacramentsvenster. Hetzelfde kan hebben plaatsgevonden met een reliek.
- Melaatsen en anderen die (nog) niet de mis in de kerk mochten bijwonen, konden door de hagioscoop de mis bijwonen. Degenen die vanwege een kerkelijk interdict (verbod) niet meer de mis mochten bijwonen, worden geëxcommuniceerden genoemd. In bepaalde perioden zijn soms zelfs hele dorpsgemeenschappen geëxcommuniceerd. Eén of meer hagioscopen zullen in die tijden wel degelijk hun nut hebben gehad. Interessant is dat ook een speciale leprozenkerk een hagioscoop had (in een artikel van Parker, 1847).
- De hagioscoop wierp het licht van de kerk (men bedoelt hier: de uitstraling van het evangelie) op de donkere wereld buiten en op het kerkhof. Omdat veel hagioscopen in de noordmuur uitgespaard zijn, zou dat "donker" ook letterlijk kunnen worden opgevat. Een hagioscoop werd ook wel een dodenlicht genoemd; men zegt dat men in de hagioscoop een dodenlantaarn plaatste die zo het licht kon verspreiden over het kerkhof. Mogelijk is ook dat de eeuwig brandende godslamp zijn licht door het lage venster naar buiten liet schijnen.
- Er wordt ook gesproken over een biechtvenster.

Veel informatie over hagioscopen in "Groninger kerken en hun lage vensters" (Ada van Deijk).

Hagioscoop in de binnenmuur
In Engeland bestaan veel hagioscopen in de binnenmuur van de kerk, een inpandige muur tussen een kapel en de hoofdkerk bijvoorbeeld. Vanwege de locatie in de muur loopt de hagioscoop vaak schuin door de muur om goed naar het altaar te kunnen kijken. Dat is de reden dat zo'n hagioscoop ook squint wordt genoemd (squint is ook het Engelse woord voor scheel, scheef). Een voorbeeld is de hagioscoop van de St. Botolph's in Barton Seagrave, waar men vanuit de Chantry Chapel door de hagioscoop het High Altar kan zien.
In Nederland komt een dergelijke hagioscoop een enkele keer voor zoals in het middeleeuwse kerkje van het Drentse Diever.
Doel en gebruik van de hagioscoop zijn hier wellicht:
- Door de hagioscoop van de St. Botolph's kon de priester in de Chantry Chapel de hostie opheffen op het moment dat zijn collega in de andere kapel dat deed (dat opheffen van de hostie wordt elevatie genoemd).
- Door de hagioscoop van de St. Nicolas Church in Gloucester konden de mensen uit de lagere klasse (of zieken?), die in het zuidelijke deel van de kerk zaten, de communie bijwonen die in het andere deel van de kerk plaatsvond.
(Dig Keur stelt dat we wellicht deze hagioscopen gewoon squint moeten noemen en geen hagioscoop; daar is wat voor te zeggen...)

klik op de afbeeldingen voor groter hagioscoop, middeleeuwse kerk in marsum, groningen (copyright dig keur, vademecum de late middeleeuwen, uitgeverij profiel):

knielnis met een zeer klein venster (links) en "gewone" hagioscoop, kerkje wirdum ("groninger kerken en hun lage vensters", ada van deijk):

de pijlen geven de tweezijdige hagioscopen aan (niet gelijktijdig aangelegd) bij het kerkje van marsum (ada van deijk):

linksonder de gedichte hagioscoop van de st. vituskerk in wetsens, groningen:

schuin lopende dagkant van een hagioscoop waarmee men vanuit een kapel zicht had op het hoogaltaar,  st. botolphs, barton seagrave, kettering, engeland (st. botolph's):

squint, een schuinlopende hagioscoop (beide dagkanten lopen schuin), op de foto genummerd met een 4, van de st. nicolas church, gloucester, engeland:

Documentatie
- Veel informatie over hagioscopen in "Groninger kerken en hun lage vensters" (Ada van Deijk)

- "Squints in Nederland, Definitie, typering en inventarisatie" (Justin E.A. Kroesen)

- De Engelse predikant H. Bedford Pim publiceerde in 1905 in het Archeological Journal het artikel "Some notes on the origin and uses of low side windows in ancient churches"

Laagvensters worden aangetroffen in Nederland, Engeland, Duitsland, Oostenrijk en Frankrijk.
 
De term hagioscoop is afgeleid van de Griekse woorden hagios (heilig) en skopein (kijken).
Omdat niet (altijd) duidelijk is wat de exacte bedoeling van de hagioscoop was, zou de term laagvenster de voorkeur kunnen hebben.

De Engelse term squint is afgeleid van asquint, dat mogelijk van het Nederlandse schuinte afgeleid is of van het Franse équinter (iets in een punt toelopend snijden), Frans dialectwoord (e)squintar (gluren, een beetje stiekem kijken); bron Online Etymology Dictionary.

Met dank aan Dig Keur (Vademecum De Late Middeleeuwen, uitgeverij Profiel).

Zie eventueel vele soorten vensters.

Eng. hagioscope, low side window, squint (squint betekent ook scheel, scheef), leper window; Dui. Hagioskop, Lepraspalte, Schielfenster