formeel

Een formeel is een hulpconstructie die gebruikt wordt bij het metselen van bogen of het stapelen van steenblokken in een boogvorm. Het formeel is dus een tijdelijke ondersteuning om de stenen op hun plaats te houden totdat de boogconstructie zelf voldoende stijfheid heeft om zonder hulpconstructie op zijn plaats te blijven. Die stijfheid wordt vooral verkregen door de neerwaartse kracht die de stenen tegen elkaar gedrukt houdt ,wanneer alle stenen zijn gemetseld en de voeg is uitgehard. Bij natuurstenen blokken kan de boog gevormd worden zonder voeg en kan het formeel verwijderd worden als alle blokken op hun plaats liggen.

Ontcenteren is het formeel verwijderen wanneer de boog compleet is of eventueel toegepaste metselspecie gehard is.

klik op de meeste afbeeldingen voor groter deze afbeelding uit het boek constructieleer voor de timmerman van s.p. botman (1953) geeft een goede indruk van wat een formeel is en laat ook zien wat een "vlinder" is:

een speciaal type formeel, een schenkel, uit het boek vakkennis metselen van technische boekhandel waltman:

formeel voor een kruisgewelf met gewelfsleutel (sluitsteen); bovenaan in het formeel is in het midden een uitsparing voor het beeldhouwwerk van de sluitsteen; klik voor groter (guédelon, een kasteel dat op middeleeuwse manier wordt gebouwd; foto c. guérard):

gewelfsleutel voor het gewelf van de foto boven en onder (bovenzijde van sluitsteen is na installatie de zichtbare onderzijde van de sluitsteen); klik voor groter (guédelon, foto c. guérard):

formeel en ribben van kruisgewelf met gewelfsleutel; klik voor groter (guédelon, foto c. guérard):

naast het formeel worden ook o.m. wiggen en andere houtjes toegepast om de stenen op de correcte plaats te zetten en te houden terwijl de specie droogt; klik voor groter (guédelon, foto c. guérard):

formelen van de gewelven van de kathedraal van soissons die na de eerste wereldoorlog opnieuw gebouwd werden (boek meester-metselaars, nicola coldstream, foto österreichische nationalbibliothek, wenen):

formeel bij een lemen tongewelf:

formeel waarmee een uitkraging kan worden gemaakt (foto's richard de keijzer):

een moderne versie van een formeel; lijkt een betonnen boog als "bekisting":

wonderlijk, wellicht een alternatief voor het formeel, om de stenen op elkaar te drukken tot de specie hard is?:

De term formeel is via het Oudfranse formele (model) ontleend aan het Latijnse formalis (in een bepaalde vorm), in het middeleeuws Latijn ook "volgens de vorm", dat is afgeleid van het Latijnse forma (vorm); bron Etymologiebank. Vroeger ook: fermeel.

Met dank aan Piet Hoekman bouwkundig advies en Koninklijke Nederlandse Bouwkeramiek KNB. 

Zie ook gewelf en mal.

Eng. centering; 
Du. Lehrgerüst;
Fr. cintrage