cartouche

Ook, soms: rolwerk. Een cartouche is een omlijsting van een naar voren komend vlak, ontstaan in de Renaissance. De rand is een versiering die, in reliëf, enigszins de vorm heeft van een opgerold blad papier. Op het omsloten vlak staat meestal een tekst of afbeelding. 
De cartouche is vaak gemaakt van natuursteen, hout (houtsnijwerk) of recenter mogelijk beton. 
Soms is duidelijk dat de omlijsting een organische vorm heeft, zodat die op lobben, plooien of kwabben lijkt. Dit wordt een kwabornament genoemd waarbij vaak sprake is van een kwinkslag, met vleesachtige, vaak wat vervormde kwabbige koppen of met een grappige figuur.
De cartouche vinden we meestal boven de ingang of in de kroonlijst.

eenvoudige cartouche, anjeliersstraat 197b, amsterdam:

een wat meer ronde cartouche:

cartouche met zogenoemd kwabornament, van michiel mosijn naar gerbrand van den eeckhout (rijksmuseum):

De term cartouche is afgeleid van het Italiaanse cartoccio (opgerold papier), een afleiding van het Latijnse charta (papier), afkomstig van het Griekse khartes (papyrusblad); bron Etymologiebank.

Verg. guirlande, banderol, kardoes.

Eng. cartouch, cartouche