|
|
|
|
Bronnen: leidekkersbedrijf Willem
van Boxtel, de brochure van Rijksdienst voor de Monumentenzorg natuursteen (Cultureel
Erfgoed), en enige andere
Wat is lei?
Lei is een stollings- of afzettingsgesteente. Leisteen (of kleilei of
argilliet) is een metamorf gesteente,
dat wil zeggen een gesteente dat door de natuur door middel van druk of hitte is omgevormd. Een van de belangrijkste eigenschappen van lei is dat het eenvoudig tot dunne platen te splijten is. Dit maakt het uitermate geschikt voor verwerking tot dak- en wandleien. Zo helpt de natuur de ambachtsman een heel eind op weg. De oorspronkelijke gelaagdheid is meestal nog goed zichtbaar. Onder een microscoop is te zien dat lei bestaat uit zeer fijne korreltjes die we
kwarts, glimmer en chloriet noemen. Dit zijn mineralen, de bouwstoffen voor een gesteente. Door metamorfose zijn de mineralen samen omgevormd tot een nieuw gesteente.
|
de gelaagdheid van leisteen is hier duidelijk zichtbaar; klik voor groter (foto kris h. light, east tennessee wild flowers):  |
Hoe ontstaat lei?
Maar hoe komt het zover? De stelling dat lei door de natuur is gebakken is eigenlijk zo gek nog niet. Honderden miljoenen jaren geleden werd de klei waaruit de lei is ontstaan afgezet door rivieren. De aardkorst was nog zeer onrustig en oerzeeën kwamen en gingen. De klei bezonk, dat wil zeggen dat hij in de loop van miljoenen jaren verdween onder andere afzettingen. Door plooiing van het aardoppervlak ontstond er een geweldige druk en een zeer hoge temperatuur. Dit zorgde voor de metamorfose, de omvorming. Er ontstond nieuwvorming van de mineralen. Hierdoor ontstond ook de zogenaamde druksplijting. Daardoor komt het dat de lei gemakkelijk tot dunne platen is te splijten. Als de nieuwvorming doorgaat ontstaan er overigens glimmerblaadjes op de splijtvlakken. Dan spreken we van glanskleilei of
fylliet. De dunsplijtbare soorten lei worden gebruikt voor de bekende dakbedekking.
|
Wat voor kleur heeft lei?
zon, zee, koolstof
Veel mensen denken dat lei maar één kleur kan hebben: grijs. Gelukkig is de keuze veel groter. De kleur van de lei loopt uiteen van donkerblauw, groen en grijs tot rood. De kleur hangt onder meer af van aanwezigheid van koolstof, die de lei zwarter maakt en
bv. ijzer, dat de lei een blauwe, groene of rode kleur mee kan geven.
Waarom gebruiken we lei?
Lei is een schitterend en eerlijk natuurproduct met talloze mogelijkheden. Dat komt omdat lei vele uitmuntende eigenschappen bezit. Een heel belangrijke eigenschap
van lei is dat het water-, zuur-, licht- en zeeluchtbestendig is. Leien zijn bestand tegen temperaturen van maar liefst 200 graden Celsius en ze zijn vorstbestendig.
Over de gehele wereld en door de hele geschiedenis heen is lei steeds erkend als een sterk en sierlijk oerproduct. Lei betekent duurzaamheid en schoonheid voor het leven. Na al die jaren vinden we het nog steeds een eer om ermee te mogen werken.
 |
Leipannen
Natuurlijk is lei niet het enige wat we verwerken. Gewone pannen zijn voor ons bekend terrein. Maar we kennen bijvoorbeeld ook de leipan als dakbedekking. De leipan heeft vele eigenschappen gemeen met de echte lei. Te denken valt hierbij aan de doelmatigheid en duurzaamheid van lei. Het grote verschil met het natuurgesteente is echter dat de leipan een keramisch product is. Hierdoor heeft de leipan onuitputtelijke variatiemogelijkheden. Zo zijn er prachtige siervormen mogelijk voor de hoek- en nokpannen. Natuurlijk zijn deze ook in allerlei kleuren verkrijgbaar.
Het keuren van natuurstenen leien
Het keuren van leien op fysische, chemische en petrografische kenmerken van duurzaamheid en kwaliteit is van belang voor de instandhouding van daken op monumenten.
Leisteen is een natuurproduct, waardoor de kwaliteit niet constant is. Door te keuren ontstaat de garantie voor de toepassing van een hoogwaardig duurzaam materiaal. Er worden hoge eisen aan de kwaliteit van leien gesteld, omdat de in principe duurzame dakbedekking de woning gedurende decennia moet vrijwaren van instromend hemelwater.
Hoe gaat het keuren van leien in zijn werk?
De eerste stap van het lei-onderzoek bestaat uit een visuele keuring van de leien in het krat. Deze eerste keuringsfase vindt plaats op de bouwplaats of bij de leverancier. Wanneer die keuring met goed resultaat eindigt, volgt de tweede stap. Hierbij wordt een aantal leien chemisch-fysisch gekeurd. Deze keuringsfase wordt uitgevoerd in een daarvoor ingericht laboratorium.
Tijdens de keuring in het krat wordt voornamelijk aandacht besteed aan de dikte en dikteverschillen van de leien, hun vlakheid van het oppervlak, daar deze eigenschappen het meest bepalend zijn voor het kunnen vervaardigen van een kwalitatief goed gedekt leien dak.
Foto rechts: schelpfragmenten in leisteen.
|
Dikte (en dikteverschillen)
Dikteverschillen worden door leidekkers benut om oneffenheden in het dakbeschot op te vangen ter voorkoming van ‘gapers’ in de dekking. Dikke leien worden gebruikt in de holle delen van het dak en dunne leien op de bolle delen.
De tweede keuringsfase in het laboratorium
De keuring in het laboratorium richt zich op de materiaaleigenschappen. De duurzaamheid van dakleien wordt bepaald door chemische, fysische en mineralogische eigenschappen. Het laboratoriumonderzoek bestaat dan ook uit twee delen: een petrografisch onderzoek en een chemisch-fysisch onderzoek.
A Petrografisch onderzoek
Het petrografisch onderzoek is een klassieke onderzoeksmethode uit de geologie, waarbij ca. 20 mu dikke preparaten met gebruikmaking van polarisatiemicroscoop in doorvallend wit licht worden onderzocht. Ten behoeve van de petrografische keuring van een partij leien, wordt van vijf proefstukjes loodrecht op het oppervlak een dunne doorsnede vervaardigd.
Per dunne doorsnede worden de mineralogische samenstelling en de interne structuur, ofwel ‘textuur’, beoordeeld. Met behulp van deze petrografische eigenschappen wordt de duurzaamheid van de leien bepaald. Daarnaast verschaffen de mineralogische samenstelling en de interne structuur aanvullende informatie over het gedrag van de lei op het dak in de tijd, zoals scheurgevoeligheid en gevoeligheid voor verkleuring.
B Chemisch-fysisch onderzoek
Het chemisch-fysisch onderzoek bestaat uit diverse onderdelen; onderzoek naar de volumieke massa, wateropname, breuksterkte, sulfidengehalte, carbonaatgehalte en koolstofgehalte.
De chemische analyses worden uitgevoerd met behulp van mengmonsters die zijn bereid uit gelijke delen van zes verschillende leien. De analyses worden ten minste in duplo uitgevoerd. De fysische en mechanische analyses worden uitgevoerd aan respectievelijk zes en vier proefstukken die zijn vervaardigd uit verschillende leien. De beoordeling van de partij vindt plaats op basis van het rekenkundig gemiddelde.
Soorten leidaken
De benaming van de leidaken berust deels op de vroegere oorsprong van de leien (Maas, Rijn):  |
|
1 = maasdak
(maasdekking, rechthoekig of daarop lijkend) 2 = koeverdak 3 = schubbendak (Duitse dekking, rensdak, coquette dak, écaille dak) 4 = rijndekking (rijndak, rijnse dekking, schubbendak, enkele dekking) Een ander type leidak is dat met octagonale leien (achthoekige leien). Bron: boekje "Vaktaal" van de Groninger Kerken |
Dubbele dekking of maasdekking (maasdak) Fortmaten 45*30 cm en 60*30 cm; klik voor groter:  Bron: Eternit |
Enkelvoudige, horizontale dekking of Zwitserse dekking formaat 45*30 cm (hellingen tussen 40 en 70 graden): 
Bron: Eternit |
Halfsteensverband Fortmaten 45*30 cm en 60*30 cm; klik voor groter:  Bron: Eternit |
Open voeg of Leuvense dekking Fortmaten 45*30 cm en 60*30 cm; klik voor groter:  Bron: Eternit |
Schubbendak Een gespijkerd schubbendak of "ardoise coquette" (letterlijk uit het Frans: leidak koekoeklipvis) of "ardoise écaille" (leidak schub):  |
 |
Naamgeving
Een lei wordt in Vlaanderen ook wel schalie genoemd.
Een leidak coquette of écaille is de Franse benaming
voor wat wij een
schubbendak
noemen (ardoise
coqeutte). Coquette is Frans voor koekoeklipvis en écaille
betekent schub.
Een leidak kan gespijkerd zijn of gehaakt (met leihaken).
|
Detail van een leisteen gevelbekleding (Ypenburg, Den Haag)  |
|
Haken als beveiliging: bevestigingspunten van de leidekker  |